HANNAH ARENDT, de Margarethe von Trotta

Unha das cualidades máis valiosas que posúe o cinema é a de recuperar para o gran público personaxes históricos que a propia Historia non colocou no lugar que lles corresponde. Este sería o caso de Johannah Arendt (Hannover, 1906 – Nova York, 1975), politóloga e filósofa (aínda que ela rexeitaba esta denominación) de orixe xermana que foi quen de abrirse paso nun mundo eminentemente masculino até converterse nunha das mentes máis lúcidas á hora de analizar os cambios que tiveron lugar na primeira metade do século pasado. Este carácter férreo e loitador reflíctese por activa e por pasiva no filme que leva o seu nome, obra doutra autora xermana de armas tomar: Margarethe von Trotta. Non é casualidade que esta veterana do Novo Cinema Alemán elixise a Hannah Arendt como eixo da súa última obra, xa que desta forma completa a triloxía iniciada con Die bleierne Zeit (Margarethe von Trotta, 1981) e Rosa Luxemburg (Margarethe von Trotta, 1986) sobre o papel esencial que tiveron as intelectuais alemás na historia recente do seu país, que para moitos pasou un tanto desapercibido. Decidida a reivindicar outra figura extraordinaria que, como Luxemburg, foi obxecto de moitas controversias, Von Trotta elixe un momento chave na vida de Arendt, tanto a nivel histórico como persoal: 1961, o ano en que se celebrou en Xerusalén o xuízo contra o tenente coronel das SS Adolf Eichmann (1), ao que a filósofa asistiu persoalmente como reporteira da revista The New Yorker.

Até o inicio dese proceso, o filme ofrécenos unha descrición completa da vida cotiá da protagonista, que daquela xa gañara un prestixio considerábel dentro do ambiente universitario neoiorquino. Nestas primeiras escenas, Von Trotta lémbranos de xeito sutil que a chegada da pensadora a Estados Unidos produciuse logo da súa fuxida dun dos moitos campos de prisioneiros que os nazis tiñan en Francia. O seu interese por seguir o xuízo de Eichmann xorde así da súa experiencia directa da represión nazi, e levaraa a atoparse de novo con algunhas pantasmas do seu pasado. É aquí cando para Arendt (e para o propio espectador) se revela que o home fechado na gaiola de cristal non é, para nada, a encarnación dun xenio do mal, senón un simple burócrata que se limitaba a cumprir coas ordes dos seus superiores, fosen as que fosen. Alén das comparacións que poidamos establecer agora entre esta irracionalidade burocrática e algúns feitos da actualidade, Von Trotta xoga coa baza de contrastar as imaxes reais do xuízo coa súa reconstrución, sintetizando deste xeito a transformación das ideas preconcibidas de Arendt sobre Eichmann que deron orixe posteriormente á súa teoría da banalidade do mal (2).

Adolf Eichmann, Xerusalén, 1961

Hannah Arendt (Margarethe von Trotta, 2012)

O xuízo, a viaxe a Xerusalén e as negociacións cos responsabeis do New Yorker alternan no filme con numerosos encontros da autora cos seus amigos e achegados, así como con escenas da súa peculiar vida de parella canda ao seu segundo home Heinrich Blücher. Ese clima relaxado e intelectual, que salienta a excelente ambientación, contrasta cunha segunda parte na que a tensión vai in crescendo logo da publicación dos artigos, nos que Arendt sinalaba sen andrómenas a ‘colaboración’ dos líderes xudeus co réxime nazi. A polémica que seguiu a semellante afirmación obrigaríalle a enfrontarse ao poderoso lobby xudeu afincado en Estados Unidos, encarnado por algún dos seus amigos máis íntimos, e mesmo ao Mosad, que en certo momento do filme semella levar adiante unha persecución contra a propia Arendt, do mesmo xeito que faría o aparello de propaganda nazi. Porén, Von Trotta amósanos unha vez máis, e coa súa xa comentada sutileza, a unha muller firme nas súas conviccións que prefire entender o porqué do horror que ela mesma sufriu antes que condenar sen máis voltas aos seus culpábeis. “Tentar comprender non é perdoar”, aponta nun intre determinado a actriz Barbara Sukowa, totalmente transmutada no papel da pensadora xudía.

O bo entendemento entre Von Trotta e a súa actriz fetiche remata dando como resultado un retrato fidedigno do tesón e da temperanza da que sempre fixo gala Hannah Arendt, e que lle levou a criticar tanto aos totalitarismos de dereitas como aos de esquerdas no seu libro As Orixes do Totalitarismo (1951). Para iso, a directora apóiase nunha serie de flashbacks que amosan a relación intelectual e amorosa que a protagonista mantivo con Martin Heidegger, unha das moitas que tería ao longo da súa vida e que neste caso pretende ilustrar a dicotomía que sufriu ao estar simultaneamente namorada e fascinada por un filósofo que claudicara ante o nazismo. Estas digresións son, se cadra, o único recurso cinematográfico adicional que se permite Von Trotta nun filme que se limita a deixar constancia dos méritos e avatares dunha figura tan atrainte como poliédrica. Nalgunhas ocasións, esta dirección tan distanciada pode afectar ao tempo do filme, mais ese desequilibrio compénsase contra o remate coa secuencia na que a filósofa defende por primeira vez en público a súa teoría da banalidade do mal. É nese clímax cando Barbara Sukowa, cigarro en man, lémbranos por que Hannah Arendt debería ser un filme de obrigado visionado para estudantes de políticas, xornalistas e historiadores, ou simplemente para todas aquelas persoas que, parafraseando un título da propia autora, “queiran entender” e ser algo máis que burócratas desprovistos de toda conciencia.

(1) Adolf Einchmann dirixiu o departamento responsábel do transporte de millóns de xudeus aos campos de exterminio do Terceiro Reich.

(2) Esta teoría tenta explicar o feito de que calquera ser humano, por mediocre que sexa, poida cometer as maiores atrocidades unha vez que abandona ou se lle priva da súa capacidade para pensar e discernir entre o ben e o mal.