そして父になる (LIKE FATHER, LIKE SON), de Hirokazu Kore-eda

Até 2013, Hirokazu Kore-eda viviu á marxe do gran público xaponés. O seu cinema moveuse na fronteira, nos circuítos alternativos e, sobre todo, en Occidente e nos seus máis prestixiosos festivais cinematográficos. Se facemos unha breve revisión dos datos que os seus últimos filmes lograron en Xapón, descubrimos con asombro que as cifras son irrisorias: 歩いても 歩いても (Still Walking, 2008) obtivo 167.047 dólares, 空気人形 (Air Doll, 2009) 847.373, 奇跡 (I Wish, 2011) descendeu até os 154.808 dólares; mentres que, como cara da outra moeda, entre os tres lograron unha quincena de premios en certames internacionais. 

A chegada de そして父になる (Like Father, Like Son) produciu milagrosamente unha fractura na habitual relación do cineasta co seu público local: os resultados na venda de entradas foron espectaculares, chegando a superar os 31 millóns de dólares e batendo na súa primeira semana a Despicable Me 2 (Pierre Coffin & Chris Renaud, 2013) ou á comedia lixeira 謝罪の王様 (King of Apology, Nobuo Nizuta, 2013). Cales foron os motivos para permitir esta vertixinosa ascensión de Kore-eda? O público descubriu agora o que desde fóra se estivo salientando nas dúas últimas décadas ou é que Hirokazu Kore-eda transformou o seu discurso?

Moitos foron os que relacionaron este cambio de actitude do público coa temática que o cineasta elixiu nesta última longametraxe: a historia de dúas familias que descobren que os seus fillos foron trocados ao nacer. Aínda que a día de hoxe estes ‘descoidos’ hospitalarios deixaron de producirse, as autoridades xaponesas conservan constancia de moitas destas neglixencias durante o boom natalicio que tivo lugar no país na década dos anos sesenta. O tema é, sen dúbida, dunha universalidade innegable e permite a Kore-eda conectar cun público amplísimo, incluído o local. Con todo, en Xapón, este asunto ten unhas connotacións diferentes: nun país obsesionado pola estrutura e a xerarquía social, a liñaxe convértese en base e fundamento da existencia mesma. Fóra da familia non se é ninguén e a pertenza a este grupo, marcada polo ADN, convértese no punto de partida dende o que se vertebra a identidade do individuo. Dito doutro xeito, esta estrita norma social fixo que no cento por cento dos casos, as familias elixisen o sangue ao descubrir o cambio dos seus fillos, sen importar que estes tivesen tres meses ou seis anos.

O descubrimento desta crúa realidade levou a Hirokazu Kore-eda a interrogarse sobre que significaba ser pai. O título orixinal subliña esta procura: “E daquela convertinme en pai”, lonxe do manido e carente de significado refrán que se elixiu para a súa distribución internacional. Kore-eda fíxose esta pregunta logo do nacemento da súa filla hai seis anos -exactamente a mesma idade dos nenos protagonistas, aínda que non é esta a primeira vez que a súa biografía atopa un oco na súa ficción: a morte da súa nai serviu de xerme da espléndida Still Walking, demostrando unha vez máis o seu interese por conectar realidade, memoria e ficción. Este podería ser un dos motivos para o seu éxito, mais non o primeiro nen o principal baixo o noso punto de vista. O mesmo Kore-eda recoñecía nun encontro durante o London Film Festival que a presenza do actor Masaharu Fukuyama axudara a darlle visibilidade ao filme no seu país natal.

Fukuyama é un dos actores máis famosos do star system xaponés actual. Archicoñecido pola serie de televisión ガリレオ (Galileo (2007-2008), a súa soa presenza supuxo o aliciente clave para a audiencia nipona. O filme xira ao redor do seu personaxe e nel verquerá tódalas cuestións morais que trata Like Father, Like Son. El é o representante do modelo tradicional, do pai estrito que presiona a seu fillo, consciente e inconscientemente, para que forme parte dunha elite á que el pertence e á que, con todo, o seu esforzado fillo non dá chegado; el elixirá o sangue por riba do vínculo afectivo, á procura da reprodución dun modelo que podería parecer obsoleto mais que está de rabiosa actualidade en Xapón.

A ollada da cámara será pois maioritariamente masculina. O filme vaise centrar na experiencia vivida polo arquitecto Ryota Nonomiya, ao que se lle oporán nun duelo dramático o resto de personaxes: a súa muller, o seu fillo biolóxico, o seu fillo de facto, a familia Saiki -pais do outro neno- e a sociedade enteira. Isto explica que a súa esposa fique relativamente á marxe: a súa situación vaise retratando dun xeito minimalista a través dos seus silencios, dos seus xestos e do non dito, porque a interrogación xerminal do relato pertence á figura do pai.

Kore-eda emprega sabiamente os seus recursos, tanto narrativos como estéticos. A súa posta en escena é impecábel e a súa dirección de actores exemplar. A fotografía de Mikiya Takimoto engade elegancia e sobriedade a un filme que, como vén sendo habitual no cineasta xaponés, tómase o seu tempo para expor as súas disquisicións. A medio camiño entre o íntimo e o social, a ficción e o documentário, o cineasta alimenta o seu discurso con referentes procedentes da realidade. O caso máis curioso, e un dos máis cómicos, vén da man do pequeno Shōgen Hwang -Ryūsei Saiki no filme- que repite incesante ante a cámara a frase inglesa “Oh, my God”, unha sentenza propia do pequeno que empregou cando Kore-eda estaba a facerlle a súa audición. Mentres, o outro neno, Keita Nonomiya, conserva o seu nome real na ficción, subliñando os carreiros polos que oscila a filmografía deste director.

Gañadora do Premio do Xurado no Festival de Cannes e o Premio Wuaki.TV do público no Festival de San Sebastián, o gran problema de Like Father, Like Son, sen que por iso se vexan minguadas as súas moitas virtudes, é precisamente que vén asinada por Hirokazu Kore-eda. Cineasta inquebrantábel, Kore-eda é unha das poucas voces críticas da cinematografía xaponesa. El atreveuse a tratar temas, a denunciar realidades, que dificilmente terían cabida no mainstream: que llo digan se non a Hayao Miyazaki e ao aluvión de ataques que recibiu por 風立ちぬ (The Wind Rises, 2013). Con todo, nesta ocasión, o seu ton aproximouse máis aos estándares do melodrama xaponés que aos seus propios. A narración é máis clásica, as ramificacións inferiores e, sobre todo, a súa ollada escrutadora perde parte da mordente e irónica radiografía social da que fai gala o seu estilo. Non é que a mordacidade estea ausente, é que se viu suavizada de cara a unha inevitábel resolución do conflito, algo ao que o director non nos ten moi afeitos. Botamos en falta o humor ferinte de Still Walking ou a poética tristeza de 誰も知らない (Nobody Knows, 2004).

Toda esta disquisición edulcorada supón, dunha banda, sintetizar na pantalla o que significa ser pai para o director, mentres que doutra perfila un posíbel cambio nas regras sociais xaponesas… como un desexo expresado en voz alta. Like Father, Like Son quere empatizar, remover conciencias, levar á reflexión e, ante todo, desenmarañar o misterioso fío co que se unen as relacións familiares. O cinema de Kore-eda segue sendo poderoso, unha sabia combinación entre drama, sensibilidade e ponderación dos feitos. Con todo, aquí laiámonos polo que puidese ter sido de non incorrer nunha atenuación do seu pulso crítico.