Locarno 2022: A memoria do cinema

There’s Always Tomorrow (Douglas Sirk, 1955)

1957. Á beira do lago Maggiore, un evento cinematográfico que comeza a tomar forma e a recoñecerse alén das fronteiras do Ticino celebra a súa décima edición —fundouse en 1947, mais non tivo lugar nin en 1951 nin en 1956—. Aos mandos da programación está Vinicio Beretta, director artístico do momento, o segundo na historia deste certame. O festival en cuestión chámase Locarno. Beretta vai tomar unha decisión que marcará o destino desta manifestación artística ata os nosos días. Anuncia que van dedicar retrospectivas ao realizador xaponés Akira Kurosawa e a Francesca Bertini, actriz italiana do cinema mudo.

Esta aposta, a finais dos anos cincuenta, é sen dúbida visionaria. Locarno leva 65 anos mostrando o cinema do pasado co obxectivo de convidar á reflexión que unha relectura permite e establecer conexións entre os mestres do pasado e o cinema contemporáneo. Hoxe cada vez máis tendencia en festivais de todo o mundo, a noción do cinema de patrimonio era algo que nese momento só defendían uns poucos tolos, que acabarían por fundar algunhas das filmotecas máis importantes do planeta. Mais no contexto dun festival de cinema, o certame suízo é unha rara avis.

A tradición chegou intacta ata 2022, con Giona A. Nazzaro capitaneando o apartado artístico. Nas súas propias palabras, elixindo a Douglas Sirk neste 75º aniversario, pretenden “explorar todas as facetas da súa obra”, a dun autor que habitualmente estivo ligado ao melodrama clásico de Hollywood. Os pouco versados no seu cinema descubrimos que naceu en Hamburgo en 1897 e que, como moitos outros cineastas europeos, emigrou aos Estados Unidos forzado polas circunstancias políticas. Mais antes xa dirixira sete filmes para a UFA, algúns moi notables, como La Habanera (1937), un drama ambientado en Puerto Rico que xogou un importante papel na implantación do sonoro en Alemaña.

En Locarno foron tan excelsos na busca dos filmes máis ignotos, que mesmo mostraron as primeiras curtas do cineasta, rarezas que dificilmente poderán verse noutra parte. Moitas destas copias, perfectamente conservadas, proxectáronse en 35 mm, froito dunha pescuda concienciuda nos arquivos fílmicos de todo o mundo. Esta perspectiva inclusiva debera rexer a celebración de toda retrospectiva que se prece, pero resulta tan raro velo que realmente hai que felicitar á organización por levar a cabo unha tarefa tan complicada. 43 películas entre o 34 e o 78. Chapeau.

Ademais das proxeccións, publicouse un libro titulado Douglas Sirk, né Detlef Sierck (Bernard Eisenschitz, Les éditions de l’oeil, 2022), co que se remarca a orixe xermana do cineasta. Ademais de textos moi profundos sobre a súa obra, o apartado fotográfico é magnífico. Quen non puidese achegarse a Locarno para ver os filmes, polo menos poderá acceder a este volume no futuro e apreciar a obra de Sirk na súa casa. Sempre é mellor iso que non contar con ningunha memoria do ciclo, por iso as publicacións son tan importantes, porque quedan e permiten continuar este traballo divulgativo. Bravo.

Resulta tan gozoso ver estes filmes en medio dunha estrutura tan voluminosa, con varias competicións internacionais de películas contemporáneas… É verdadeiramente un luxo. De feito, cando algunha das novidades non acompañaba, o comentario de moitos críticos era: “Imos ver un Sirk, con el acertamos seguro”.

Sirk, nacido Sierck, un estranxeiro en Hollywood, ao que os xefes dos estudios trataban de ti: “Doug, don’t be arty” (“Doug, non te poñas artístico”), adoitaban dicirlle, segundo recordaba a investigadora Marina Müller na presentación de There’s Always Tomorrow (1955), na que Barbara Stanwyck e Fred MacMurray volven verse as caras tras ese peliculón que é Double Indemnity (Billy Wilder, 1944).

Aquí interpretan dous papeis moi diferentes. El é un home de negocios que fabrica xoguetes infantís con moito éxito, pero na casa os seus fillos parecen non respectalo demasiado e a súa muller está tan absorta coas tarefas domésticas que non se permite facer nada fóra da férrea estrutura militar que se autoimpuxo para que todo funcione. En resumo, que a súa vida é para aburrir ás cabras. Ela traballa no mundo da moda e vive en Nova York. A súa carreira tamén é un éxito e lévaa a California. Hai anos tivera unha relación laboral co personaxe de MacMurray. Reencóntranse e a chispa salta. O conflito está disposto.

Vaia se Sirk se pon artístico! Sabe usar o recurso da chuvia nunha “soleada California”, rótulo co que se abre o filme, para subliñar as emocións dos personaxes. Müller tamén apuntou que se poden “ver os seus filmes coas orellas”. É certo, o uso da música, certos ruídos acentuados nas escenas, pausas dramáticas ou o xogo co fóra de campo converten este filme, moi falado, nun gozo auditivo. Mais, por suposto, o guión e os actores fan o 90%.

All That Heaven Allows (Douglas Sirk, 1955)

Imposible non emocionarse con ese desenlace, que vai á contra “da falsidade do final feliz”, como o describiu o cineasta Todd Haynes ao presentar All That Heaven Allows (1955), filme no que se inspirou para realizar con Julianne Moore Far From Heaven (2002). Seguramente fose o punto álxido da retrospectiva, non só pola calidade da fita en cuestión, senón polo abarrote do Gran Rex, o teatro histórico no centro de Locarno, reformado en 2017.

Haynes foi moi preciso á hora de describir o uso da cámara en Sirk en dúas frases: “o movemento é a alma, a luz é a filosofía”. En efecto, os encadres e os movementos ditan a emoción no seu cinema, mentres que a luz ofrece ese ton entre melancólico e cálido co que asociamos boa parte da súa obra. Nesta ocasión conta cun colaborador habitual na fotografía, Russell Metty, que dalgunha forma vai definir o aspecto das súas producións en cor, algunhas das máis famosas.

Con el xa fixera Magnificent Obsession (1954), tamén con Rock Hudson e Jane Wyman de protagonistas, e dirixirá outras como Written on the Wind (1956) ou Imitation of Life (1959), na que sen dúbida é a súa etapa máis creativa. En definitiva, e por pechar o capítulo Sirk intentando resumir as súas intencións, volveremos citar a Nazzaro: “Sirk soubo deconstruír as hipocrisías da sociedade creando algúns dos melodramas máis flamantes e políticos de todos os tempos”, explica na nota da retrospectiva. Sirk pasou os seus últimos anos de vida no Ticino e faleceu en Lugano, a escasos quilómetros de Locarno, polo que a súa elección ten todo o sentido.

Ademais deste gran ciclo, a sección Histoire(s) du cinéma ofrece a posibilidade de (re)descubrir outros filmes de patrimonio, habitualmente coa escusa dos diversos premios á carreira que se entregan. Xa falamos do máxico pase de Home of the Brave (1986) na Piazza Grande. De Laurie Anderson tamén puido verse Heart of a Dog (2015), un filme moi distinto no que a artista afronta o concepto do loito trala desaparición da súa cadela. Isto sírvelle de punto de arranque para abordar o tema dunha maneira moito máis ampla, realizando unha fita moi persoal que se move entre o diario filmado e unha peza de vangarda en vídeo.

Un homme de trop (Costa-Gavras, 1967)

Costa-Gavras era outro dos homenaxeados e del rescatábase un filme pouco coñecido como Un homme de trop (1967). Foi a súa segunda película, adaptada dun libro que lle recomendaron os produtores, pero na que tivo liberdade artística e moito orzamento tralo éxito comercial de Compartiment tueurs (1965) —tamén mostrada, que non puiden ver—. O realizador explicou na sala que ninguén foi ver esta segunda longa e que as críticas foron pésimas; só trala recente restauración empezaría a reconsiderarse.

En verdade, os críticos da época pode que non fosen tan desencamiñados. Un homme de trop é un filme sobre maquis da Resistencia francesa que ten máis que ver con The Dirty Dozen (Robert Aldrich, 1967) ou Where Eagles Dare (Brian G. Hutton, 1968) que cos thrillers políticos aos que Costa-Gavras nos afaría despois. Se se comparan as datas de estrea destas películas, pode mesmo apreciarse unha clara tendencia. O realizador fixo aquí un filme comercial con oficio, entretido en todo momento, mais sen a pegada que se espera deste mestre —algún día tivo que aprender, como todos—.

De celebrar é que elixisen Meek’s Cutoff (2010) e Night Moves (2013) para homenaxear a Kelly Reichardt. A segunda adoita quedar fóra das favoritas dunha ampla maioría de cinéfilos, mais trátase en realidade dun dos seus traballos máis notables, no que con inusitada paciencia nos conta a planificación dun atentado contra unha presa por parte dunha célula terrorista de simpatías ecoloxistas. Os actores, Jesse Eisenberg, Dakota Fanning e Peter Sarsgaard, están magníficos. Reichardt logra construír con eles, e a través do seu director de fotografía, Christopher Blauvelt —cítenme outra escena nocturna no que vai de século na que se capten eses negros acibeche—, un relato que vai aumentando en tensión ata resultar insoportable, no que é o seu único thriller ata o momento.

Nesta sección había outros filmes non ligados a galardóns, algúns moi interesantes ou raros. O Dia Do Desespero (Manoel de Oliveira, 1992) foi presentado por Maria João Madeira, da Cinemateca Portuguesa, encargada dunha recente restauración. A fita é un retrato do escritor romántico Camilo Castelo Branco cando se achega á súa morte. Oliveira parte das cartas do autor para intentar trasladar o seu pensamento con moito rigor. Mário Barroso interprétao con estoicismo e precisión.

Máis estraño era Die letzten Heimposamenter (Yves Yersin, Eduard Winiger, 1973), un documental suízo do que seguramente poucos terán oído falar. Capta o mundo en decadencia dos tecedores tradicionais no cantón de Bâle-Campagne. Componse de entrevistas con estes anciáns, os últimos dunha profesión que morre; e tamén de encontros cos patróns das fábricas que lles compran os tecidos.

Isto combínase con algún plano puntual de situación dos vales nos que viven ou outros de carácter máis observacional nos que se mostra como traballan. Filme por tanto de cabezas cortadas primordialmente, non inventa nada novo, pero logra transmitir con honestidade e un correcto ton divulgativo o que foi ese mundo xa desaparecido. O seu principal valor é ese, a crónica. Deixar constancia.

Non hai artigos relacionados.

Comments are closed.