PATRICIO GUZMÁN. CRÓNICA DUNHA VIAXE

Hai acontecementos na historia do home que marcan e definen con lume o presente e futuro das nacións. Momentos de quebranto nas relacións políticas e sociais que conxelan a vida dos seus cidadáns e mantéñenos inmóviles nese tempo e lugar como memoria paralizadora.

Hai homes, tamén, coa perseverancia e obstinación, coa ética e a responsabilidade necesarias como para transformar esos fitos históricos en loita, arte e memoria. Ese é o caso de Patricio Guzmán e da súa obsesiva creación cinematográfica, pegada de xeito indeleble ao golpe de Estado co que Pinochet derrocou a lexitimidade democrática de Salvador Allende, e o seu macabro réxime de terror.

É realmente unha sorte contar ca presencia do director chileno durante as pasadas semanas nunha serie de acontecementos cinematográficos que xiraron ao redor da estrea da súa última obra El botón de nácar (2015). Unha sorte que gostaría compartir aquí a modo de crónica.

O outro gran eixe sobre o que pivotou a visita de Patricio Guzmán foi o seminario que este impartiu en Cineteca (Madrid), organizado pola Asociación de Cine Documental DOCMA; seminario que se amplía coa edición de Filmar lo que no se ve, unha trasposición non literal en formato libro da clarividencia que a Guzmán lle sobra nas aulas, primeira edición en España que DOCMA leva a cabo coa colaboración co Festival Internacional de Documentais de Santiago, FIDOCS.

Filmar obstinadamente

O foco arrancou coa súa presencia en pantalla a través dun filme que nos achega pausadamente ás imaxes e documentos cos que Guzmán elabora minuciosamente os seus filmes. En Filmar obstinadamente (2014) o seu director, Boris Nicot, preséntase ante Guzmán cunha serie de estímulos sonoros e visuais cos que logra que o cineasta chileno nos revele parte dos seus misterior de creación. Grabada durante o proceso de investigación e montaxe de El botón de nácar, o filme regálanos conversas onde se repasan algún dos fitos históricos e cinematográficos da súa obra.

Destacar ese esquema co que Guzmán estructura os engarces e conflictos político-sociais durante a época na que se enfrontaban á La batalla de Chile (1972-1979), e co que guiaba as súas cámaras e micrófonos cara os puntos máis quentes do conflicto. La batalla de Chile é unha obra magna, sobresaínte, un clásico do cine militante dividido en tres partes –tres murais nunha mesma sala da historia- que abarca dende o proceso previo de insubordinación da burguesía frente aos profundos cambios que Salvador Allende promoveu dende un goberno cada vez máis debilitado, ao terrible golpe de Estado do 11 de setembro, orquestado en boa parte dende a casa Blanca, e unha parte final onde se aglutinan os esforzos das capas populares por resistir colectivamente antes os embates da dereita e os militares. Esta triloxía complétase e complementa coa que algúns consideran a súa cuarta parte; esa que reúne 23 anos despois da rodaxe a varios dos protagonistas de La batalla de Chile. Falamos de Chile, la memoria obstinada (1997), un ensaio de múltiples voces contra o olvido, unha oferta de diálogo a través da historia que funciona a modo de catarsis colectiva. Aquí, Guzman proxecta en diferentes centros de ensinanza La batalla de Chile, deixando a continuación o espazo e tempo suficientes como para que profesores e alumnos expresen abertamente a súas opinións, os seus inconsolables choros e unha rabia acumulada durante anos. Sorprende e afecta escoitar como moitos xóvenes aínda xustificaban ou defendían posiciónns a favor da tortura e o asesinato institucionalizado, aínda que por outra parte, tamén nos reconcilia co xénero humano ao comprobar como a esperanza e a necesidade de loita se manteñen intactas despois de tantas traizóns.

Fotograma de El Caso Pinochet

Fotograma de El Caso Pinochet

Outro punto forte de Filmar obstinadamente sucede tralas declaracións dunha muller torturada en El caso Pinochet (2001), que o mesmo Guzmán ve e escoita a través dun ordenador. A muller pasa por alto cun lixeiro xesto elíptico algún dos detalles máis duros da súa tortura; non é quen de verbalizar o recordo. Ao rematar a entrevista Guzmán garda silencio, afectado, duda, pensa a resposta e fálanos do secreto terríbel e fermoso que todos gardamos dentro; da importancia dese misterio inconfesable que nos habilita para seguir vivindo tralo horror.

Así que nos preguntamos, ¿ata onde é lícito chegar para conseguir o testimonio exacto, detallado, que nos gustaría presentar ante a historia? ¿Pode a búsqueda de verdade e reparación xustificar a rememoración indesexada da dor dunha víctima? Durante o coloquio con Boris Nicot, o seu moderador, Samuel Alarcón, lanzou a pregunta ao aire. Algúns espectadores recollérona e a dúbida mantívose intacta, desplazada e diluída na responsabilidade colectiva dun debate que rematou por convertirse en asamblea. Claude Lanzmann e o seu interrogatorio na barbería tamén estivo presente, como non.

O botón de nácar

Claro que despois, días máis tarde, tivemos a oportunidade de conversar con Patricio Guzmán trala proxección de El botón de nácar. A sala a rebosar, o público volcado en aplausos e algunas críticas un tanto veladas que recibiron –aínda que non merecían- a burla duns espectadores tal vez demasiado tocados emocionalmente polo filme. Houbo alguna comparación ao esteticismo un tanto vacuo de Sebastiao Salgado, e tamén alguna mención benintencionada ao didactismo, buscado e evidente, da narración do filme, locutada por Guzmán. Non estou moi dacordo coa primeira crítica. A beleza do filme é indudable, dun lirismo contido, moi pegado ao elemento que conduce e guía a narración –a auga-, a esa estructura de afluentes e liñas dramáticas tributarias de outras, que á súa vez nacen e se complementan entre elas. Herdeira de Nostalgia de la luz (2010) –aínda que non a súa filla menor, como algúns me adiantaran- El botón de nácar reafirma a vontade de Guzmán de continuar polo camiño da dispersión controlada e da multiplicidade no todo. Elementos naturais como a auga ou a terra sírvenlle como excusa telúrica para hilvanar un discurso histórico e poético, ao tempo que nos conducen con sobriedade e sabiduría cara as rexións máis (in)exploradas do micro e o macro; da area –e os desaparecidos- baixo os nosos pés; ao polvo de estrelas; dun botón escondido e rescatado do océano a outro que foi o comezo do fin dunha cultura e dunha raza de homes libres, masacrados, homes que non coñecen a palabra de Deus, pero que o habitan en cada alento do seu vocabulario. Dous botóns en forma de proba e destino: proba de delito, e destino dun pobo condeado a repetir as súas barbaries, esperemos que non para toda a súa historia.

En canto á acusación de didactismo, foi o mesmo Guzmán o que recoñeceu tanto a súa existencia como a súa pertenza. Afirma non terlle medo ao pedagóxico, non si está fundamentado, si é fiel á Historia e ás historias que conta e que pretende desvelar. Pero mellor limitarnos ás súas verbas exactas: “No posible, hai que evitar dar leccións ao espectador. Hai que renunciar aos textos demostrativos. Eu considero isto coma un mérito, lonxe dun error. Hai algúns expertos que afirman que a pedagoxía é un pecado. Non estou seguro de iso. Ao meu xuízo, esto resólvese coa forma. Pódese facer pedagoxía con elegancia, con sutileza e con poesía.” Cuestión moi persoal, en todo caso, de pretensión e método, de confianza no público ou de necesidade de pegada.

Fotograma de El Botón de Nácar

Fotograma de El Botón de Nácar

O documental según Patricio Guzmán (Seminario)

Desas e moitas outras cousas falouse durante o Seminario que Patricio Guzmán impartiu en Madrid. Cinco días de análise dos diferentes procesos de creación do cinema documental, examinando dispositivos, personaxes ou narrativas a base de exemplos propios e alleos que Guzmán foi copilando durante unha boa parte da súa carreira como cineasta e programador. A súa experiencia e dominio dos recursos necesarios para compoñer –nunca mellor dito, pois a arquitectura da música clásica é o principal expoñente estructural dos seus filmes- unha película documental, así como a súa cercanía nada impostada, crean un espazo de diálogo e aprendizaxe fluido como poucos. Os seus métodos de traballo, definidos e abertos a un tempo, amosan unha perfecta combinación entre disciplina e improvisación, investigación e azar, coñecemento do medio e sorpresa. Un sistema que permite dominar os elementos ao seu alcance, pero que mantén as portas abertas ao que non se ve, ao que lle impulsa como creador: esa facultade trascendental, ou trascendente, que permite intuir o que aínda non existe, o que está por chegar; eso que, dalgún xeito indeterminado, xa habita en nós. E de ahí que non existan respostas claras para algunas das preguntas plantexadas durante o seminario. A humildade e a dúbida recoñecida por un maestro adivina que todos avanzamos por un mesmo camiño que aínda está por rozar; en cada filme un novo campo cercado pola materia sobrante que nos impide ver o que buscamos, e no que podemos aplicar algunas das ferramentas de corte e confección que Patricio Guzmán, e outros coma él, poñen á nosa disposición xenerosamente.

A cruz do sur

Aproveitando a presenza do cineasta, DOCMA decidiu rescatar unha película pouco, ou nada coñecida do chileno. Pensouse en La cruz del sur (1992). O propio Guzmán –tal vez pola súa condición de media irmá xoven e televisiva de El botón de nácar-, deu a súa aprobación para exhibir un filme que facía dez ou máis anos que non vira. Unha aposta case a cegas que resultou ser moi acertada, según comentou Guzmán trala proxección. Para él, e para algúns outros que asistiron á sesión, a situación de Latinoamérica non cambiou moito dende entón. O filme –ao igual que El botón de nácar e outras tantas súas-, revela o continuo e cíclico aluvión de atropelos e inxustizas que o ser humano aplica históricamente ao ser humano, sen misericordia. Máis aínda se esto o aplicamos á historia de América latina, onde o poder, ávido de capital e control, utilizou tódolos instrumentos ao seu alcance –exército, igrexa e/ou medios de comunicación-, para alcanzar os seus obxectivos. Os colonizadores de España ou Portugal; os británicos que abriron camiño cos seus mapas aos colonos chilenos que remataron por exterminar aos indíxenas do sur; os esclavistas que roubaron miles de vidas africanas; as innumerables dictaduras latinoamericanas promovidas e sustentadas por esa terra de liberdade chamada América (USA); ou algúns gobernos actuais que repiten sistemáticamente os mesmos fracasos e miserias que os seus antecesores. Todos beben das mesmas augas cada vez máis turbias. E de algún xeito, directo ou metafóricamente, todos están representados nos filmes de Patricio Guzmán.

Epílogo 

O asombro reside en como se poden tratar os mesmos temas recurrentes durante toda unha vida sen caer na apatía, propia e allea. Tal vez non sexa suficiente con buscar diferentes perspectivas ou achegamentos. Tal vez o tema ou a historia –por moi expresiva ou necesaria- non sexa o esencial para deslumbrarnos. Tal vez a innovación estética e o escintileo poético, impreso cada vez máis certeiramente nas súas obras, sexa o que nos golpea de novo nun lugar diferente da emoción e da memoria. Sexa o que sexa, é algo que non todos poseen; que moi poucos saben como facer aflorar no tempo e na arte. Desos poucos, outro maestro que gozou –e fíxonos gozar-, desa indescriptible inspiración, foi Chris Marker, impulsor e mecenas de Patricio Guzmán en La batalla de Chile, é ao que o director chileno dedicou unhas belísimas palabras de agradecemento e amizade incondicional que creo van retumbar na miña cabeza por moito tempo. E aínda que o debate non acabou precisamente nese punto, eu vexo claro que hoxe, 40 anos máis tarde, en presencia da memoria viva e compartida dunha historia imprescindible no cinema, non hai outro momento mellor para rematar con esta crónica.

 

 

 

Comments are closed.