PEPE EL ANDALUZ, de Alejandro Alvarado e Concha Barquero
O arquivista Rick Prelinger queixábase hai uns anos no seu blog Black Oystercatcher da submisión da maioría de documentários históricos ao enfoque imposto polo modo performativo, onde calquera acontecemento debe abordarse sempre dende a perspectiva dalgún personaxe en concreto, establecendo un arco narrativo baseado na resolución dalgún problema: “O que está a ocorrer”, escribe Prelinger, “é que o cinema está a ser empregado para construír historias que enfatizan a experiencia persoal, que representan a loita e a transformación a nivel individual, e que constitúen relatos nun sentido restrinxido en troques de nun sentido amplo. Non quero avogar aquí polo realismo socialista, senón somentes criticar a redución de acontecementos e fenómenos históricos e mundiais á historia de ‘un día na vida do meu avó rosmón que sobreviviu á guerra e que está a piques de ser desafiuzado’”. (1) Lendo este texto no seu conxunto, dá a impresión de que Prelinger está anoxado con todos aqueles cineastas que procuran os seus materiais alén do arquivo tradicional, porque dalgún xeito están negándolle a el, como arquivista, a súa vella función como Gardián da Historia. A súa xenreira, por sorte, vírase contra o remate do texto nun convite a tódolos arquivistas para que eles mesmos fagan filmes cos materiais que custodian, poñendo así en valor tanto eses documentos como a súa propia profesión.
Pepe el Andaluz (Alejandro Alvarado e Concha Barquero, 2013) pode semellar un de tantos documentários performativos sometidos ás regras do relato, mais a súa metraxe agocha no fondo unha vontade parella á que reclamaba Preminger, aínda que neste caso os documentos históricos explorados procedan do arquivo familiar: o avó rosmón, desta vez, é un avó desaparecido hai medio século, cando emigrou a Arxentina nos anos corenta para desaparecer aló sen deixar rastro. O trauma desta ausencia afectará a toda a súa familia até contaxiar ao seu neto, Alejandro Alvarado Jódar, o co-director deste filme, que pasou unha década documentando a procura de seu avó canda a súa parella profesional e sentimental, Concha Barquero.
O filme resultante xoga coas convencións de diferentes subxéneros da non-ficción, como o retrato familiar, o diario de viaxes, o filme en proceso ou o relato de aprendizaxe, mais nunca chega a ficar atrapado en ningún deles. A proposta de Alvarado e Barquero parte así do enfoque subxectivo para despois transcendelo, ao transformar tódolos materiais domésticos que emprega en documentos históricos públicos e colectivos. Non se trata, polo tanto, de banalizar acontecementos e procesos, como suxería Prelinger, senón de atopar o enfoque axeitado para abordar algúns dos grandes temas do Século XX -como a posguerra, a emigración, o individualismo, o rol das mulleres na sociedade ou a construción da memoria histórica- a través dos materiais que cada un de nós temos dispoñíbeis no noso propio arquivo.
Íntimo e Colectivo
As cordeadas argumentais de Pepe el Andaluz sitúano nun territorio semellante ao de Bs. As. (Alberte Pagán, 2006) -familias divididas durante décadas destinadas a un reencontro tardío- aínda que o seu tratamento atópase moito máis próximo ao cinema de Alan Berliner, un dos cineastas que mellor traballa nesa intersección entre a historia, a memoria, a familia e o arquivo. Tendo en conta os poucos recursos dos que dispoñen, Alvarado e Barquero fan malabares para chegar o máis lonxe posíbel no significado da súa obra, malia que ás veces espreman en exceso algunhas das súas ideas. Así, partindo das fotos familiares que todos temos na casa, estes dous cineastas foron quen de conectar o particular co universal, o individual co colectivo e a historia persoal coa historia nacional, nunha pirueta que ten moito de oficio e pouco de casualidade.
Se cadra, a súa decisión máis atinada foi artellar Pepe el Andaluz en diferentes niveis de lectura, que dependen dos intereses de cada espectador no intre de ver o filme. Nun primeiro nivel, a procura de Pepe Jódar ten ante todo unha importancia persoal para os seus familiares, que os cineastas transmiten ao público grazas á súa habilidade como narradores, creando un misterio arredor do desaparecido na liña de Searching for Sugar Man (Malik Bendjelloul, 2012): hai un enigma, un ausente, unha serie de personaxes que o rodean, moitas preguntas e finalmente algunhas respostas. Esta é a caste de narrativa da que non gosta Prelinger, a que se esgota no enfoque persoal. Porén, o segundo nivel de lectura transforma a Pepe Jódar nun trasunto de tódolos emigrantes españois que esvaeceron lonxe da súa terra, e a Alejandro Alvarado na encarnación de tódolos familiares que aínda hoxe arrastran ese trauma, mesmo cando a súa separación non foi máis ca unha perda de contacto recíproca. De seguir por esta liña, o público descubrirá que Pepe el Andaluz non (só) é un filme sobre a procura dun individuo en concreto, senón sobre algúns dos puntos máis escuros da historia recente española.
Alvarado e Barquero, coa axuda de Josetxo Cerdán no guión, administran con moita habilidade a información da que dispoñen para manter ao público entretido co misterio que rodea a este avó invisíbel, mentres van infiltrando no relato unha serie de datos nada compracentes con esta persoa nin coa súa época: as moitas vidas de Pepe Jódar non son precisamente heroicas nin dignas de eloxio, xa que revelan a miseria moral e material que a guerra, a posguerra, a pobreza e a emigración deixou entre millóns de españois durante décadas. Non é nada que non saibamos, mais Alvarado, Barquero e Cerdán atoparon outro enfoque para esta historia: así, a empatía do neto co avó serve para revisar a desesperanza daqueles tempos, dándolle a cada espectador un modelo, unha ferramenta, para axustar contas co pasado da súa propia familia. Lonxe polo tanto de restrinxir o relato histórico, Pepe el Andaluz ábrese en moitas direccións simultáneas deixando que sexa o espectador quen afonde nas súas capas de significado, poñendo en valor os materiais dun arquivo particular para que pasen a formar parte doutro meirande: a nosa propia memoria colectiva. Ese é o abismo no que se instala conscientemente o filme: aquel que se abre cando o retrato de Pepe Jódar evoca o retrato de calquera dos nosos seres queridos.
(1) Preminger, Rick (2009): “Taking History Back from the Storytellers”, Blackoystercatcher, 22 de Xuño de 2009. Consultado o 6 de Decembro de 2013: http://blackoystercatcher.blogspot.co.uk/2009/06/taking-history-back-from-storytellers.html. A tradución é miña.
