POLÍTICO, POÉTICO, CRIMINAL

Abriuse oficialmente esta sétima edición de Punto de Vista, Festival Internacional de Cine Documental de Navarra, coa presencia do cineasta francés Nicolas Philibert arroupando a presentación en España do seu último filme, Nénette. Durante a súa introdución, Philibert deixounos unha observación que nos vai a acompañar coma un mantra ao longo destas liñas (crónica desigual e subxectiva, irremediablemente incompleta, do visto, ouvido e sentido durante pouco máis ou menos tres días de estancia en Pamplona).

Un filme pode ser coma un crime: premeditado ou non-premeditado”, afirmou Philibert. Os programadores de Punto de Vista veñen demostrando cas súas eleccións dende fai sete edicións xa, unha total determinación e premeditación na súa aposta por coordinar unha mostra heteroxénea e caleidoscópica (máis aínda se cabe dentro da limitación habitualmente asociada ao termo ‘documental’) e que no seu seo ofrece resgardo ás máis diversas propostas e experiencias audiovisuais.

Punto de Vista 2011

'Nénette', de Nicolas Philibert

Trala proxección, Philibert recalcaba con orgullo e esperanza que un festival coma o navarro era un modo de facer política, de intervir activamente no entorno a través das imaxes en movemento, algo que sen dúbida merece ser apoiado e celebrado. A este respecto, a presente edición de Punto de Vista, por máis que este ano se vira obrigada a reducir e concentrar a súa oferta debido aos inevitables recortes presupostarios, conseguiu saír airosa sen que se apreciase ningún descenso na calidade da súa oferta cinematográfica.

Se ao criminal e ao político engadimos tamén o poético (concepto caprichoso e inaprensible pero que en modo algún resulta alleo á grande parte dos filmes vistos e premiados durante o festival) concluiremos unha vez máis, que a cita con Punto de Vista é unha das máis esixentes e satisfactorias dentro do panorama nacional de festivais.

Non-premeditación

A pertinente observación do autor de Être et avoir (2002) sobre a ‘premeditación’ou ‘non-premeditación’ á hora de encarar un proxecto fílmico chegaba en relación a Nénette. Aquí, Philibert achégase a un vello zoo parisiense para filmar os pausados movementos e melancólicas expresións dun grupo de orangutáns entre os que se atopa a Nénette do título, unha das máis veteranas inquilinas daquel lugar (chegada dende Borneo en 1972). A través da minuciosa observación dos primates ao outro lado do cristal, e ocultando sistematicamente a presencia física dos visitantes do zoo, Philibert fálanos da condición humana, da caprichosa individualidade da nosa visión ou de asuntos políticos, facendo fincapé particularmente no traballo de interrelación entre a banda de imaxe e a de son (a través da selección e montaxe das impresións dos visitantes substitutas aquí da tradicional voice over dos documentais de animais) que se erixe en verdadeiro comentarista indirecto e articulador de sentido último do filme. Philibert comezou a filmar a Nénette e os seus compañeiros de cela de modo ‘non-premeditado’, sen unha concepción previa máis aló da resultante dunha primeira impresión recibida durante unha visita dunhas poucas horas ao zoolóxico do Jardin des Plantes de Paris. No seu filme todo esta á vista, en primeiro plano, e quizais precisamente por este motivo o seu alcance sexa menor, o seu percorrido máis limitado, pero isto non debería importar demasiado se estamos dispostos a recibir a obra coa mesma falta de pretensións e xenerosidade das que fai gala o cineasta francés.

Será pois entre estes dous polos (premeditación/non-premeditación) entre os que gravite a tensión dialéctica establecida na maior parte de filmes vistos nesta edición de Punto de Vista. E se atendemos a dúas das Sesións Especiais coas que este ano puidemos gozar no festival, poderemos chegar a valorar con maior exactitude esta idea.

A sesión comandada por Gabe Klinger baixo o título Young Filmmakers Rediscovered, erixiuse por méritos propios nunha desas veladas máxicas, bastións de resistencia underground, ás que nos vén acostumando Punto de Vista (como o pasado ano, sen ir máis lonxe, a adicada á figura de Chick Strand). A través da invocación de Rodger Larson (autor do libro Young Filmmakers (1969), “híbrido de manual técnico de filmación en super 8 e 16 mm, libro de memorias, historia da filmografía1, no que se basea esta retrospectiva) Klinger puxo ao alcance dos alí presentes unha selección de filmes realizados por cineastas amateurs (Alfonso Sánchez Jr., Michael Jacobsohn, etc.) agrupados en torno á creación de Film Clubs para mozos no conflitivo Lower East Side de New York de finais dos sesenta. Nas variadas curtametraxes filmadas e interpretadas por non profesionais, non advertimos ápice algún de ‘premeditación’, máis ben ao contrario, unha constante e saudable celebración do caótico e o pasaxeiro (Alfonso Sánchez Jr. filmou a fundacional The Potheads in Let’s Get Nice en 1968, con 18 anos, apenas unhas horas despois de ter entrado na asociación) e que pese a todo devén un eficaz retrato da vida e preocupacións daqueles mozos dos suburbios, nos que as drogas, a violencia, a guerra do Vietnam e o delirio pop de sabor warholiano fanse presentes nunhas imaxes que conmoven pola súa instantaneidade e irreverencia naïf.

Punto de Vista 2011

Un fotograma de 'Correspondencia Mekas/Guerín'

Pola súa banda, a esperada presentación da aínda inconclusa Correspondencia Mekas/Guerín (iniciada baixo auspicio do CCCB, ao modo das precedentes entre Erice/Kiarostami ou Lacuesta/Kawase) daba outra mostra de cinema ‘non-premeditado’, atopando no formato de carta-filmada o vehículo ideal para recoller impresións, dúbidas e balanceos (filmando pensamentosen marcha’). Como sucedera tamén cas propostas anteriores, máis interesante polo ‘quen’ que polo ‘que’, Mekas e Guerín, Guerín e Mekas, amosan en cada intercambio de misivas tanto os seus puntos de encontro como as súas diferencias: a naturalidade ca que o experimentado cineasta-poeta lituano encara o proceso de rexistro visual (video-taping!, exclama en máis dunha ocasión co seu marcado acento lituano, como se dun Bela Lugosi do underground se tratase), no que calquera concepción previa ou demostración teórica sobre a construción de imaxes parece diluírse sen esforzo aparente; ou, pola contra, a necesidade de recorrer sempre a certa formalización, de establecer normas e pautas por pequenas que estas sexan (utilización do branco e negro, rixidez do encadre, etc.) na obra de José Luis Guerín.

Pero máis aló de filias e fobias, se hai algo que demostra esta correspondencia é a certeza, tantas veces intuída, de que o cinema, de que todas esas imaxes proxectadas na escuridade nas que nos mergullamos con voracidade e inquedos, non teñen a máis mínima importancia ou, o que é o mesmo, teñen toda a importancia do mundo. E que como Bresson lembraba (quizás noutro sentido, acéptoo) é preciso fixar unha e outra vez no seu limite, no seu marco: saba branca, parede vertical, bi-dimensionalidade. Porque ao fin e ao cabo, sexa no xesto ironicamente despreocupado de Mekas rexistrando ca súa videocámara os seus asistentes bailando desenfreadamente ou na gravidade algo excesiva do xesto de Guerín buscando o seu propio reflexo na pupila agrandada dunha muller, todo se reduce a efectuar movementos de despiste sobre o tempo e a morte, tratar de escapar da soidade mediante o contacto co outro xa sexa mediante unha carta filmada, como espectador nunha sala escura, ou intercambiando opinións, pouco despois, nunha rúa ás portas dun cinema de Pamplona.

Outros dous descubrimentos a celebrar nesta edición (que se engaden á irrupción o pasado ano do colectivo Los Hijos) foron a inclusión na Selección Oficial de ambos filmes de produción española e que supoñen unha mostra máis na lista da ‘non-premeditación’. Por unha banda, Ion de Sosa na estimable True Love xoga a achegar o rexistro do diario filmado e os ritos da non-ficción a unha concepción que por norma xeral parece relegada á música popular: o desamor como punto de partida para a recolección de imaxes. Os mesmos espazos vistos unha e outra vez, con e sen a persoa amada; presencias e ausencias, que configuran unha obra peculiar e necesaria (tanto como errática e irónica) dentro do panorama nacional. “Nun filme pode coller de todo”, dixo alguén e tanto De Sosa como Andrés Duque na súa Color perro que huye, parece que puideran subscribilo. O filme do venezolano afincado en Barcelona (realizador do retrato do cineasta Iván Zulueta en Ivan Z. [2004]) indaga tamén no arquivo persoal, composto por fragmentos de vídeo en quicktime, inasibles uns e ceros, como declara el mesmo ao inicio do filme, para configurar un percorrido poético polo imaxinario privado das súas gravacións. Unha proposta que resultou agraciada co premio do público.

Premeditación

Pero tamén do lado da ‘premeditación’ quedan algunhas das películas máis celebradas desta edición. Máis aló das destacadas polo palmarés podemos sinalar, dentro da Sección Oficial, por exemplo, o filme de Kevin J.Everson, Erie. Articulado en planos secuencia de 11 minutos (a extensión dunha bobina estándar de 16mm) e filmada en branco e negro, Erie ofrece un retrato un tanto opaco e esquivo da cambiante realidade laboral da comunidade afroamericana de Estados Unidos. Concibida polo seu director coma unha abstracta viaxe do sur ao norte, na pantalla sucédense as icónicas imaxes como bloques illados e intercambiables e que se nalgunhas ocasións pecan dun exceso de simbolismo (unha moza observando como se consume unha candea ou uns esforzados esgrimistas), noutras gañan en concreción (tres ex empregados da General Motors falando do inminente peche da planta) ou capacidade evocadora (uns mozos ensaiando cancións e bailes, ou ese metafórico viaxe final río arriba cruzando as cataratas do Niágara cara a fronteira con Canadá).

Pero se hai unha sección na que a ‘premeditación’ se erixa como motor fundamental das imaxes, esta é sen dúbida algunha La región central. Se o festival navarro está consagrado moi significativamente á memoria de Jean Vigo (con todo o que isto trae de heteroxeneidade e insubornable vocación poética), esta sección non pode desprenderse en modo algún do influxo mítico do cineasta Michael Snow, dando cabida ano tras ano ás propostas máis rigorosas e esixentes co espectador nas que a experimentación e a tensión formal e discursiva camiñan da man.

Punto de Vista 2011

'The Indian Boundary Line', de Thomas Comerford

Thom Andersen con Get Out of The Car, Patrick Keiller, mediante a densísima Robinson in Ruins, ou o regreso de Sharon Lockhart a Punto de Vista con Podwórka, son algúns dos filmes que dun xeito ou outro centran a atención no estudo concienciudo dos espazos, a historia e as súas mutacións. Lee Anne Schmidt e Lee Lynch abordan en The Last Buffalo Hunt un novo retrato sobre a sociedade do medio-oeste americano, a través do seguimento pertinaz (ao longo de cinco anos) das partidas de caza de búfalos que anualmente se celebran nas montañas Henry en Utah. A través da galería de personaxes retratados despréndese un preciso fresco dalgúns dos valores máis arraigados nas profundidades da cultura norteamericana (cun impagable chiste sobre Obama incluído), non exento de certo sentimento de tristeza crepuscular: a certeza de atoparse ante un mundo que, como os bisontes filmados, está ao borde da extinción. Pola súa banda, na monumental Vapor Trail (Clark), John Gianvito mergúllase ao longo de catro horas e media (e que xa agardan continuación) na problemática relación entre Estados Unidos e Filipinas, a través do contacto que o cineasta establece cunha ONG local encargada de denunciar como a contaminación producida polo abandono das bases militares norteamericanas afecta á saúde da poboación máis desfavorecida do extrarradio de Manila. O filme de Gianvito busca o KO técnico aos puntos, acumulando un tras outro testemuños de xentes do lugar e indagando na historia e as declaracións dos representantes da ONG, sostidos en planos fixos de longa duración. Un xogo perigoso (o do documental de entrevistas ideoloxicamente comprometido) que gaña forza cando profunda na raíz económica e histórica dos problemas que presenta servíndose de imaxes de arquivo, bloques de texto sobre a pantalla en negro ou a utilización rítmica e explicativa da voz en off.

__________

(1) KLINGER Gabe, Young Filmmakers Rediscovered. Catálogo del Festival Internacional de Cine Documental de Navarra, Punto de Vista, 2011

Comments are closed.