SEFF 2012: SOÑO E VIXILIA


Dicía o outro día Wenders na gala dos premios EFA que o cinema é a solución á crise. Pois ben, a última edición do Festival Internacional de Cine Europeo de Sevilla, comandada por José Luis Cienfuegos –quen fora durante 16 anos director do Festival de Xixón ata o torpe poutada da agrupación política de Álvarez Cascos a principios de 2012– serviu para tomarlle o pulso á produción europea do ano, creando un mosaico de obras que reflicten o sentir actual fronte a profunda depresión que padece o Vello Continente. Unha crise que non é só de carácter económico, claro está, senón que nos afecta en todos os aspectos da vida. Hai tempo discutiamos unha amiga arxentina e eu sobre cine, vida e crise, ata que ela me deu o argumento máis demoledor posible, algo así como: “só poden ocuparse de asuntos máis elevados aqueles que teñen resolta a parte material”. A partir da súa frase, podemos diferenciar dúas posturas das persoas ou das películas fronte a este panorama: aquelas que viven co extremo apego ao real, ao mundano e terreal, ou as que optan pola abstracción total para evadirse e reflexionar sobre conceptos non menos urxentes ou fundamentais. Por favor, deixémonos de galas, de efas, de alfombras vermellas e de parvadas, e volvamos a sentir o cinema e defender apaixonadamente o que nos pertence por dereito propio.

I. SOÑO

Na sección Las Nuevas Olas aparecía A Night Too Young, un esquivo exercicio de minimalismo do director checo Olmo Omerzu. O comezo da película, cunha belísima secuencia a cámara lenta dunha casa en lamas que permanecerá durante bastante tempo nas miñas retinas, prometía moitísimo máis do que ao final nos proporcionou como espectadores, pero de todos modos tratábase dunha clara aposta do festival. Nela, dous nenos de doce anos comparten os últimos minutos do ano e os primeiros do seguinte cun trío de adultos –aparentemente– fuxitivos, producíndose escenas cheas de violencia, drogas, sexo e demais cuestións inapropiadas para uns rapaces da súa idade. Todo isto condúceos a un estado catatónico no que todo o que ocorre no exterior dese micromundo queda aparcado e é totalmente desprezado. Alleos a unha realidade global, centrados só no inmediato. Por un breve período de minutos, viven nun universo totalmente ensimesmado e pragado de ensoñacións.

Este proceso de desconexión progresiva do mundo real, repítese dun modo aínda máis conciso e traumático no último dramón de Joachim Lafosse, À perdre la raison. A súa protagonista, Murielle, é unha muller en estado de seminconsciencia que non foi capaz ou non lle permitiron tomar nin unha soa decisión na vida. Casada cun home marroquí (o mesmo actor principal de Un prophète de Audiard) e vivindo toda la familia baixo o amparo do padriño deste, empeza aos poucos a asumir un rol pasivo no que todo lle vén imposto, a súa opinión nunca conta. Así prodúcese unha perda gradual da súa identidade persoal que desemboca nunha tráxica psicose final na que asasina os seus catro fillos nun fóra de campo un logo do outro. A actitude pacífica do individuo fronte ao mundo que o rodea explota en mil pedazos cando uno leva demasiado tempo anestesiado.

Good Vibrations, de Glenn Leyburn y Lisa Barros D’Sa, foi un pequeno caramelo para todos aqueles que medramos co modelo anterior de programación de Cienfuegos, un biopic musical de espírito mozo e independente, que narra os continuos ascensos e caídas do produtor musical de Belfast Terri Hooley, creador do selo discográfico que dá título ao filme. Un personaxe irrepetible que loitou polos seus soños obstinadamente, en ocasións rozando un nivel de enaxenación mental considerable. Neste sentido, interésanos do protagonista o seu grao de desapego cara o tanxible e a vida terreal, abstraéndose en contadas ocasións de cuestións importantes como a familia, a saúde ou o diñeiro. Descubridor de bandas clave da movida punk británica como The Undertones (ollo ao dobre entrado en quilos de Feargal Sharkey), The Outcasts e Rudi, Hooley funciona perfectamente como individuo a través do cal estudar o momento histórico e o sentir do Belfast dos anos 70. Aínda que dispersa e caótica, a película supón unha aposta por unha determinada liña de programación que esperamos se vaia afianzando cos anos.

II. ENTRESOÑO

En Leviathan, gañadora do premio No Ficción –EuroDoc ex aequo con Mapa de León Siminiani–, Lucien Castaing-Taylor e Veréna Paravel exploran novos camiños a través dunha sorte de preciosismo de guerrilla en alta mar, utilizando cámaras submarinas similares ás dos surfistas e demais aparellos atípicos. Resulta curioso reflexionar acerca de como son capaces de rexistrar un traballo manual e tradicional como é a pesca con dispositivos tan sofisticados. Trátase sen dúbida dun filme de opostos, no que a abstracción das imaxes e os sons, en ocasións difíciles de desentrañar, colisionan fortemente contra unha realidade palpable, extremadamente física. Coma o percorrido pola pel curtida dos mariñeiros como superficie viscosa máis, ou os peixes agonizantes na cuberta, mexéndose coa marea. O punto de vista, hostil e frío, varía durante a metraxe, tratándose ás veces dunha simple cuestión de altura, isto é, en relación co nivel do chan (planos subacuáticos, sobre a cuberta do pesqueiro ou dende o máis alto do mastro). Sen dúbida resulta crucial meditar acerca da fortísima carga antropolóxica da súa proposta, en como intenta comprender, achegarse e profundar no ser humano e todo aquilo que o rodea a partir dun proceder distante e abstracto que sen embargo logra penetrar por todas e cada unha das fisuras do barco e da alma.

Nesta edición programouse un ciclo-homenaxe a Agnès Varda que ía acompañado da súa primeira exposición en España de instalacións visuais, “Las dos orillas”. Dentro desta retrospectiva, convivían pacificamente películas tan gráciles e pracenteiras como Daguerreotypes (1975) con outras moito máis críticas ou maduras coma Los espigadores y la espigadora (2000). Aproveitando o encontro da artista co público, proxectábase a nova copia restaurada de Cléo de 5 a 7 (1962), unha obra marabillosa que se debate continuamente entre dúas ideas opostas: ser mirado e aprender a mirar por un mesmo. O filme narra case a tempo real a espera de Cléo polos resultados dunhas análises médicas importantes. Durante a primeira parte móstrasenos unha muller-obxecto centro de todas as miradas, adorada polos homes e envexada polas mulleres. Chegados a un determinado punto, o medo faille espertar do seu soño profundo e durante a segunda metade empeza por fin a ver cos seus propios ollos. Toda a súa vida reformúlase e retoma forzas grazas ao agarimo doutra persoa, producíndose un encontro casual que devén en amizade verdadeira. Por fin deixa de ser admirada dende a distancia para empezar a amar por ela mesma.

Envolto nun ton de road movie crepuscular, Me Too, o último Balabanov, deambula irregularmente entre ambientes semi-urbanos abandonados e unha serie de paraxes inhóspitas que reflicten o estado emocional interno dos seus personaxes. Cargado de humor negro e dunha fina ironía que lembra ao Jarmusch máis temperán e permítelle cuestionarse continuamente a si mesmo, o filme autopostúlase como unha reinterpretación do stalker tarkovskiano no que un grupo de parias deben chegar a un arisco non-lugar no que todos os seus desexos veranse materializados. Trátase dunha viaxe en busca da felicidade lastrado por un pouso melancólico dende o mesmo comezo, unha peregrinación baseada en lendas e demais suposicións. Todo o cinismo que destila o filme alcanza o seu clímax ao final da película, nun lago xeado e un torreón que conduce soamente aos homes virtuosos cara aos Campos Elíseos.

Na última película de Matteo Garrone, Reality, atopamos o claro exemplo de colisión entre dous mundos: o real e o desexado. O protagonista traballa feliz no seu pescaría ata o día no que se presenta ao casting da versión italiana de Gran Irmán. Aos poucos vai obsesionándose e perdendo a consciencia, entrando nun estadio de esquizofrenia severa ata ese momento de fantasía final, no que consegue entrar na casa pola noite sen que ninguén pareza darse de conta. A través dunha serie de estratexias baratas para ridiculizar ao seu personaxe principal cal gran irmán retorto e morboso, Garrone crea un intranscendente conto moral que lonxe se atopa da crítica mordaz doutros traballos anteriores como Extras (Ricky Gervais, 2005-2007) ou Dead Set (Charlie Brooker, 2008) bastante máis destacables. Garrone parece simplemente interesado en narrar unha historia baseada en feitos reais. Por momentos tenta introducir ideas erradas como a da relixión como droga daniña que se dilúen rapidamente ao longo do filme. De todos os xeitos, a sátira, o esperpento e o reproche intencionados ou non cara a influencia mediática, o sensacionalismo na Italia de Berlusconi e as secuelas de fama efémera están presentes nunha obra que se debate constantemente entre diversos estadios máis ou menos próximos ao mundo da hipnose, a somnolencia ou a desconexión cerebral total.

Unha das obras que esperabamos con máis ganas era Lebanese Rocket Society, o documental dos artistas multidisciplinares Khalil Joreige e Joana Hadjithomas, peza que reivindica un pequeno fito silenciado pola historia oficial do Líbano: a construción do primeiro foguete espacial, alá polos anos 60, por parte dun equipo universitario composto maioritariamente por descendentes armenios. Durante a súa primeira metade, a película contextualiza e proponse rescatar a historia encuberta deste feito pioneiro a través dun estilo máis ben pouco interesante, propio do documental televisivo. Chegados a un punto, Joreige e Hadjithomas comezan a exporse a si mesmos para facer avanzar a súa película, pero non a través de substitutos como en ocasións anteriores (refírome aos non-actores de Je veux voir (2008) ou ao Malek de A Perfect Day [2005]) senón acudindo a medios de comunicación para conseguir dar visibilidade a un proxecto que pretende, en palabras do propio Joreige: “intervir a realidade para encher un oco”. Así, durante a segunda metade, o filme vira en torno á homenaxe e a recuperación da memoria e os espazos perdidos, sendo esta a parte máis interesante da película e concentrando os signos definitorios do seu cinema: a ferida e ausencia, o problema da identidade persoal e nacional, o trauma da historia esquecida, a reescritura do pasado e por último, a través dunha pequena coda de imaxes animadas, a nostalxia do que podería ser e a mirada esperanzadora cara ao futuro.

Pero sen dúbida a película que mellor representa este estado de entresoño é Arraianos de Eloy Enciso, excelente produción galega na que conviven dous mundos: por unha banda, un universo teatralizado que toma como punto de partida a obra teatral O bosque, de Jenaro Marinhas del Valle; e polo outro, o rexistro da realidade cotiá da zona do Coto Mixto, territorio na fronteira de Galiza con Portugal. Unha obra que habita dous países, dúas linguas, dúas maneiras de aproximarse á vida: “Que prefires Pitipín, soñar ou comer?”. A pesares de que os planos que compoñen a película foron filmados en momentos diferentes, dividíndose a rodaxe en dúas (unha en 2009 e outra en 2011), todas estas imaxes conviven pacificamente unificando os dous mundos, creando un momento de suspensión no tempo, unha terra de ninguén que simboliza un modo de vida extinto, baseado en tradicións e actividades esquecidas (o acto de ir a misa, as reunións á tardiña, a recollida da colleita ou o nacemento dun tenreiro). Arraianos apela directamente ao lume, ao vento, ao auga e á terra. Forzas telúricas constantes que sobrevoan a montaxe da man de mitos, lendas e supersticións, cuxa presenza atravesa todos os aspectos da vida e a morte, a vixilia e o soño. En base a isto, o filme propón unha importante reflexión ao redor dos conceptos de identidade e fronteira, pero tamén acerca da decisión persoal de vivir pegado á realidade ou nun soño continuo.

III. VIXILIA

Como depredadores á caza e captura de sentimentos, os personaxes de 3, de Pablo Stoll, deambulan incapaces de alcanzar a felicidade, ese estadio estrañado no que todos conseguen a proporción de agarimo adecuada ás súas necesidades. O filme avanza en círculos a través da vida de tres suxeitos: Graciela, a nai solitaria a procura da súa ración diaria de contacto humano na sala de espera dunha unidade de coidados paliativos do hospital; Rodolfo, o ex-marido que abandonou o fogar dez anos atrás pero que agora desexa volver envolto nun halo de patetismo tráxico; e Ana, adolescente rebelde que aprendeu a reprimir os seus sentimentos como ninguén, grazas a dous expertos na materia coma os seus pais. A película explora a necesidade básica do ser humano de amar e ser amado a partir deste triángulo de personaxes que se buscan e deséxanse coa mesma forza coa que se repelen, analizando as pequenas confluencias dos seus tres vértices entre si ou con outras pantasmas que pululan ao seu redor, e reflectindo o problema do illamento de individuos en aparencia integrados na sociedade, pero con niveis de insatisfacción persoal polas nubes.

Tamén en Gebo et l’ombre, o último e estupendo traballo de Manoel de Oliveira, un triángulo fixo de personaxes con varios satélites ao seu redor reflexiona sobre a consecución da felicidade e a imposibilidade de levar a cabo esta colosal tarefa. Adaptación da obra de teatro de Raul Brandão de 1923 e producida por O Som e a Fúria (responsable dalgúns dos traballos máis interesantes e celebrados dos últimos tempos), Gebo fai chocar dúas xeracións diferentes e postúlase como metáfora da Europa actual e o modelo económico en crise, no que os últimos en chegar pagan as débedas dos seus antecesores. Xa non só podemos falar dunha depresión global a nivel material, senón que debaixo latexa poderosamente unha insatisfacción e unha crise identitaria e de valores moito máis angustiosa, e así atopámonos ao longo da metraxe con personaxes máis apegados ao terreo do real (á importancia do diñeiro ou do status social) e outros constantemente cativados por preocupacións máis abstractas ou intanxibles. Como di Gebo (interpretado maxistralmente por Michael Lonsdale) nun momento da película: “Falta saber se viñemos a este mundo para ser felices”.

Nesta mesma liña de análise encuberta da situación actual, unha das apostas máis arriscadas do festival ao incluíla dentro da Sección Oficial era Recoletos arriba y abajo, de Pablo Llorca. Inclasificable, divertidísima, unha lección rotunda sobre ao que debería aspirar o cinema e demais produtos audiovisuais españois de aquinohayquienvivas e demais intentos cutres de fresco social sainetesco. Unha comedia burguesa -que non aburguesada- de serie B, na que o fortísimo substrato ideolóxico e político xustifica o rotundo desinterese polas formas cinematográficas. A través do día a día da familia protagonista e do resto da comunidade de veciños dun edificio calquera do barrio de Recoletos en Madrid (zona vip), traza un percorrido dende a España da Transición ata o 15M, evidenciando a miseria e a decadencia da suposta esquerda española e dunha herdanza ideolóxica que nos foi imposta, de como os fillos aprenden a asimilar todo isto e do momento de crise en todos os sentidos, xa nos quedou claro, que nos está tocando vivir.

Comments are closed.