THE ACT OF KILLING, de Joshua Oppenheimer, Christine Cynn & Anonymous

Masacre. Ficción. Catarse

This is not fake! This is not fake!”. Unha voz traspasa a pantalla mentres o espectador contempla unha primeira escena desconcertante que máis ben semella inspirada nun anuncio publicitario kitsch ou nunha epopea de Bollywood: unhas bailarinas de estilo balinés danzan baixo unha onírica fervenza acompañando os arrítmicos movementos dun ancián cunha túnica negra e un home travestido embutido nun traxe de abelorios azul eléctrico. O fake ou engano ao que se refire a voz non deixa de ser unha advertencia para que asumamos que o que imos ver a partir de agora non se trata dunha fantasía surrealista, senón da reconstrución da masacre que en 1965 rematou coa vida de máis dun millón de persoas en Indonesia. Un deses xenocidios que pasan tan lixeiramente desapercibidos nos países occidentais que nunca serán obxecto de interese para os produtores de Hollywood nin carne de blockbuster: a proba é a súa ausencia en The Year of Living Dangerously (Peter Weir, 1982), unha ficción ambientada precisamente durante o golpe de estado que derrocou a Sukarno en 1965 e que delata a incapacidade de occidente para comprender o que ocorre alén da súa área de influencia (ou máis ben alén dos seus intereses xeoestratéxicos).

Esta caste de historias, por sorte, si chaman a atención daqueles documentalistas como Joshua Oppenheimer que son quen de reciclar a crúa realidade na máis impactante das ficcións: con moita maña e inventiva, Oppenheimer, apadriñado por Werner Herzog, conseguiu dar outra volta de torca ao xénero documental, situándose no ronsel de S21, la machine de mort Khmère rouge (Rithy Pahn, 2003) e levando a proposta moito máis lonxe, até entrar no terreo metacinematográfico. Este cineasta, logo de recoller testemuños das vítimas dese golpe militar durante unha década, tivo a oportunidade de coñecer a algúns dos verdugos desa masacre, membros de grupos paramilitares que asasinaron a miles de civís supostamente comunistas e que hoxe gozan de total impunidade no país asiático, recibindo o tratamento e as honras dos heroes de guerra. Oppenheimer viu nesta oportunidade os cimentos do que se converteu nun dos documentários máis impactantes e transgresores dos últimos anos. Camuflado como factótum dos verdugos, o director pídelles que conten a súa experiencia do xeito que eles máis aprecian, é dicir, representándoa coma se se tratase dun filme de Hollywood. Anwar Congo e o seu inseparable Herman Koto, o ancián da túnica negra e a ‘muller’ de azul respectivamente, ultiman os preparativos da rodaxe mentres van explicando os seus métodos de exterminio: “Con isto podías matar a máis persoas sen manchar todo de sangue“, explica moi graficamente Congo, colocando un arame metálico ao redor do pescozo dun asistente que, ironías do destino, resulta ser o fillastro dun suposto comunista asasinado polas milicias.

Nesta caste de making off surrealista, a narración oscila entre o cómico e o tráxico, para caer, inevitabelmente, no grotesco. O propio director, nunha das presentacións do documentário, chegou a dicir aos espectadores que non tivesen reparo en rir se así o requiría a escena. E é que, realmente, hai situacións en The Act of Killing tan absolutamente rocambolescas que semellan unha brincadeira: dende os diálogos nos que Congo narra o seu pasado como gánsgter (“son un home libre e fago o que quero”) até os continuos travestismos de Koto e as súas aspiracións políticas como deputado. Porén, a través deste sorprendente retrato construído sobre a vaidade dos verdugos, Oppenheimer obtén un híbrido perfecto entre ficción e realidade que nos vai mergullando na condición máis sórdida do ser humano para amosar até onde é capaz de chegar unha sociedade onde se dá carta branca aos criminais. En numerosas ocasións, os paramilitares fachendean dos seus crimes e rexeitan calquera sanción punitiva ou moral dos organismos internacionais. Á fin e ao cabo, o xenocidio de 1965 perpetrouse en plena Guerra Fría, con Estados Unidos concentrando os seus esforzos en asediar Vietnam e as demais potencias occidentais ollando discretamente cara a outro lado, como se pode ver, unha vez máis, en The Year of Living Dangerously, onde o máis importante é que os personaxes que interpretan Mel Gibson e Sigourney Weaver -un xornalista australiano e unha diplomática británica- poñan a salvo o seu amor dos problemas de Indonesia.

Por iso é polo que ao valor cinematográfico deste documentário se lle pode engadir un valor social, a xeito de catarse para o público, ao que se lle dá a coñecer a parte oculta da historia (nese sentido, The Act of Killing tamén podería narrar o que ocorreu en Chechenia, Armenia, Bosnia, Ruanda ou tantos outros lugares onde o crime non vai acompañado do castigo). Este efecto catártico faise aínda máis visíbel nos propios protagonistas do filme cando contemplan as escenas que eles mesmos rodaron: por primeira vez na súa vida, semellan ser conscientes do alcance da masacre, grazas a esa relación de dependencia que teñen cos xéneros e as convencións do cinema á hora de lembrar e representar as atrocidades cometidas. Así, unha das últimas escenas amósanos a un perturbado Anwar Congo tentando atopar as palabras para exorcizar as súas accións. Esta imaxe, con todo, vólvenos desconcertar como espectadores, posto que a estas alturas xa non sabemos distinguir se se trata dun arrepentimento real ou, como en tantas outras secuencias, dunha nova posta en escena, desta vez seguindo as convencións do documentário de denuncia política. Esta capacidade para remover as entrañas dos que se sitúan a ámbolos dous lados da pantalla é outro valor engadido para The Act of Killing, unha obra lúcida e provocadora capaz de cuestionar tanto o relato histórico como os seus modos de representación.

Comments are closed.