Todos vós sodes capitáns, de Oliver Laxe

Todos vós sodes capitáns, de Oliver Laxe

Chían ao lonxe os paxaros, e o sol cae con forza nos rostros de varios cativos que contemplan como, fóra de cadro, un avión despega e se afasta, volvéndose cada vez máis pequeno. Un deles di que, de pecharen os ollos, poderán velo mellor. Deste xeito, e desde o comezo, Todos vós sodes capitáns (2010) pon en primeiro termo a cuestión arredor do poder da mirada, á que acompaña unha indagación sobre a pertinencia da distancia desde a que mirar. Así e todo, o debut na longametraxe de Oliver Laxe xorde do seu achegamento á cidade marroquí de Tánxer, na que concibiu e levou a cabo o proxecto “Dao Byed”, un obradoiro de creación cinematográfica con cativos en situacións desfavorábeis. Estes son, no filme, o obxecto da mirada dun caricaturesco cineasta europeo —interpretado polo propio Laxe—, cuxo estrito e académico enfoque a respecto do proceso de aprendizaxe e creación rematará por dinamitar calquera relación cos suxeitos do seu interese, modificando á vez todo o transcurso da narración.

Unha narración construída, fundamentalmente, a partir da constante tensión entre o ficticio e o real, a través da que emerxe ese singular obradoiro que actúa como base fundacional de Todos vós sodes capitáns, e que remite ao “Shoot your way out with a camera”. Un proxecto de intervención social da Filmmakers’ Cooperative novaiorquina —entre cuxos membros se atopaba Jonas Mekas, de quen posibelmente tamén beba esta cinta— consistente en enviar material de gravación a mozos, fundamentalmente de comunidades negras, co fin de que capturasen escenas da súa cotiandade. Nese sentido, as instrucións de dito proxecto —se ben este remataría por non levarse a cabo—, deixábano moi claro: «Se pensades que a vida dá noxo, se queredes mudar o goberno e a cidade, dicídeo. Pero se só queredes filmar as flores e os nenos, facédeo tamén». Unha filosofía de liberdade presente tamén no traballo de Laxe cos cativos en Marrocos, e da que o propio director deu conta: «Filmabamos aquilo que nos parecía fermoso, simplemente. Compartíamos a fascinación pola existencia das cousas». Deste xeito, o galego tamén se aproxima ao seu filme tendo en conta todas as posibilidades dun cinema que entende como instrumento de liberdade, no que teñen cabida non só as diferentes realidades que conforman o real, senón os anhelos expresivos e visuais de aqueles que comezan a apuntar coa cámara. E neles descansa fundamentalmente o filme. Nuns rapaces que non se resignan a ser suxeitos pasivos, senón que baten na mesa, fan ruído e, de principio a fin, son os que marcan o ritmo dunha narración que capitanean até lograr convertela no seu xogo, o que se descobre como motor último da cinta. Nese senso, a representación dos nenos —que permanecen relativamente anónimos, pero falan de xeito universal— alude, case de xeito explícito —fundamentalmente no que respecta a certas escenas pertencentes ao interior do centro infantil— aos cativos que Jean Vigo presenta en Zéro de conduite (1933). Coma estes, os nenos de Laxe tamén son quen de rebelarse contra a tiranía e a inxustiza, neste caso, dunha falsa representación que pretende condicionar todo o discurso narrativo. 

Así mesmo, nesta indagación sobre a sinceridade da retórica fílmica, descóbrese fundamental a escena que ilustra o funcionamento dunha cámara no seu proceso de captura da realidade. Laxe explícalles aos nenos, pero tamén a nós, algo que resulta très important: que as reflexións mediadas polo lente da cámara son sempre inversas, polo que a imaxe inicial non será a imaxe que finalmente se reflexa. Unha cuestión que xa desde os minutos iniciais apela e impugna directamente calquera pretensión dun retrato imparcial e honesto do “outro”. Amais, a propia consciencia que disto se deriva —o feito de ser un individuo alleo ao seu suxeito de estudo e aos mecanismos da realidade na que este se desenvolve— ponse aínda máis en valor mediante a desaparición desa cruel figura neocolonizadora que encarna o director ficticio. Coa eliminación de dito elemento foráneo e a súa mirada exoticista, o filme acada a súa autonomía respecto do complexo de salvador do intruso, focalizándose finalmente no realmente cotián dese grupo de nenos que, coa escusa da rodaxe, aprenden acerca das posibilidades de ollar que lles brinda o cinema. Laxe non busca senón aproximarse á realidade a través desas miradas infantís, aínda non sometidas a inxerencias nin estandarización, e que o director intenta recuperar tamén para si. Ademais, nesta reformulación da propia noción de cinema e as súas posibilidades, rematamos atopando unha peza de carácter inherentemente autorreferencial e metacinemática —ao construírse e conter en si mesma o que podería considerarse como moitas películas nunha—, o que lle permite ao director levar a cabo esa reflexión arredor do seu propio medio de expresión mediante a práctica mesma do cinema. Deste xeito, Laxe pon o seu filme ante o espello —e, en certa medida, tamén ao espectador— nun esforzo por revelar os dos dous procesos coexistentes no seu seo: o de creación e, fundamentalmente, o de crítica. Toda unha declaración de principios sobre a elaboración da súa, aínda que verosímil, ficción.

Todos vós sodes capitáns, de Oliver Laxe

Este xogo entre o que é real e o que é ficción, unidos de xeito indiscerníbel case na totalidade da peza de Laxe, dá pé a vencellalo —malia non tratarse no seu caso dun cinema militante de xeito explícito— ao filme-manifesto Agarrando Pueblo (1977) de Carlos Mayolo e Luis Ospina. O tándem colombiano abordaba de xeito radical no seu falso documental (ou mockumentary) o fundamento da problemática fílmica maioritaria no que respecta á representación dos outros: a da falta de ética —os propios directores acuñarían, no seu contexto, o termo de “pornomiseria”—. Na súa proposta, Laxe recupera maxistralmente os ecos desa crítica a un cinema baleiro de contido, que só é quen de amosar de xeito fetichista e superficial situacións nas que nunca acaba de afondar. Neste sentido, o carácter parodiante da visión eurocentrista que se atopa en Todos vós sodes capitáns somete a xuízo esa representación falsaria, que pretende non só facerse pasar por veraz, senón impor aquilo que entende como  a súa verdade: “Imos gravar sobre a vosa situación”, anuncia un dos educadores; e os nenos, desde a súa inocencia, preguntan, “que lle pasa á nosa situación?”. Todo un golpe de realidade de cara ao espectador nunha cinta que, partindo dunha visión crítica do labor cinematográfico, fai valer unha sorte de cinema verité cargado de ironía, o que permite á vez cuestionar a propia metodoloxía empregada para achegarse ao plano do real, podendo evitar así non só a estilización do drama, senón calquera tipo de humanismo paternalista.

A maiores, a cinta de Laxe presenta tamén un desenvolvemento retórico moi interesante no que atinxe ao tratamento da cor. Desta forma, ao longo da meirande parte da peza, domina o uso do branco e negro, facendo non só que as costuras entre as diferentes capas da narración sexan case imperceptíbeis de cara ao espectador, senón adquirindo ademais un cariz simbólico —xunto co propio uso dos 16mm— que remite novamente a esa concepción purista e académica do cinema. Será só ao final, case a modo de catarse emancipadora, cando o cromático faga a súa aparición na pantalla, mediante unhas imaxes inmediatamente anteriores aos créditos. Son estampas de animais, da xente, da natureza… aquelas que os rapaces —e quizais o propio Laxe— verdadeiramente querían gravar. Así, e malia da súa preocupación inicial polo mantemento da estrutura narrativa e do compoñente argumental, os nenos de Laxe rachan coa áncora da necesidade dun relato, entregándose, finalmente, ao pracer estético na súa busca da imaxe propia. Estes elementos, que xa se atopan na súa primeira longametraxe e que acompañan e subliñan a presenza conxunta do poético e do social, actúan como xermolo —se acaso, falto dunha definición que só lle darán os anos— do que sería a obra posterior dun director que xa contaba cunha mirada propia chea de potencialidade que, necesariamente, impregna Todos vós sodes capitáns. Pechemos os ollos, logo, para poder vela mellor.

Todos vós sodes capitáns, de Oliver Laxe

Comments are closed.