UNHA CRÓNICA DE 240 DÍAS EN COLOMBIA: DO NQS DE BOGOTÁ AO FICCI DE CARTAXENA DE INDIAS

Europa, ao meu ver, é como aquel ancián que xa pasou por todas as súas fases vitais, e agora, mirándose fixamente a uns ollos azul cobalto no espello do seu baño ben iluminado de mármore cor marfil, reflexiona de forma cómoda e fría sobre todo o que fixo. Sen xulgarse e sen arrepentirse de nada, ata chegar a xustificarse silenciosamente. Ese ancián comprensivo, sabio, gran demagogo, de corpo vigorosamente erguido e mente docemente maquiavélica, é verdadeiramente o Mefistófeles do mundo. Ese retorcido diaño que cuspe bolas de graxa camufladas de alta cultura, que dá de comer o pobre que empobreceu, que pide visa para logo quitarlla aos que colonizou,… en fin. Europa, ese característico ancián burgués que tras unha vida de explotar, e sen se arrepentir, cobre un formulario de UNICEF para dar de mamar a algún animal escuro que vaga as sabanas terceiromundistas. A redención que promete o bautismo.

Fotograma de 'La tierra y la sombra'.

Fotograma de ‘La tierra y la sombra’.

Logo de demasiado tempo en Londres, estudando no cénit desta moral canceríxena pero tremendamente cómoda e indulxente (non me estraña que cousas coma o azucre procesado, o chocolate con leite ou os autos de fe foran inventados no vello continente; seguramente a pornografía en 4K tamén) decido, logo de 10 anos, volver a América Latina, en concreto a Colombia, país que fixera bastante ruído en Europa logo do último Cannes con La tierra y la sombra (2015) de César Augusto Acevedo e El abrazo de la serpiente (2015) de Ciro Guerra. Mudeime a Bogotá, capital a 2.600 metros de altitude, unha grande cidade americana que dende o ceo parece unha tremenda amalgama de luz amarela e ladrillo gastado á que non lle foi imposta ningunha orde ou xerarquía aparente, e na que as grandes montañas que a resgardan, precipítanse lentamente sobre as súas rúas de asfalto irregular e condución irreverente. Bogotá pareceume un estraño espello convexo cando intentaba entender o gran país no que vivía, as súas motivacións individuais e colectivas, os diferentes estratos sociais e incongruencias políticas e ata culturais. O único que podo afirmar con seguridade é que a identidade de Colombia como nación, como un grande conxunto de individuos que persegue unha meta común, non cumpre as expectativas nin validacións occidentais. É imposible, xa que Colombia, ao igual que moitas sociedades do Norte de América Latina, vive nunha temporalidade múltiple forzada dentro dun tempo único, ditado polo libre mercado e a ética do catecismo católico. A complexidade desta temporalidade múltiple negada por unha serie de expectativas culturais ilustradas de raíz cristiá e ramificación democrática, creo de veras que esculpe a peculiar morfoloxía da paisaxe colombiana, dende a frivolización da violencia, a corrupción xeralizada, a adulación das clases brancas portadoras de pasaportes europeos dunha distante árbore xenealóxica sementada en Europa, ata ese realismo máxico que che venden cando compras unha neveira ou un café en Juan Valdez, pero do cal nace unha maneira de ver a vida, próxima ao ‘joie de vivre’, pero entendida como un grande e suorento baile poético que consegue alimentarse do máis mundano e darlle unha forma estelar, digna dunha carta de amor, unha oda ou unha longametraxe. En Colombia, non renegando do meu romanticismo propio de europeo en terra allea, aínda se pode facer o amor, existen historias vitais, anarquía, vida detrás da vida, e aínda que cada vez se está máis preto da xentrificación e as modas cultas e exclusivas, hai unha serie de factores tráxicos que preveñen que toda faceta do vivir se capitalice e se empaque. Isto, para ben ou para mal, hoxe por hoxe pasa, e por iso o cinema colombiano conta historias e o europeo formas. Aquí está o grande perigo que eu sentín na cultura e o cinema colombiano: a dependencia do folclore como eterna xustificación da súa forma e calidade. O conto popular revestido con roupa europea.

Ospina e Mayolo na rodaxe de 'Agarrando pueblo'.

Ospina e Mayolo na rodaxe de ‘Agarrando pueblo’.

Pedro Adrián Zuluaga, do que falarei despois, convidoume a unha das súas clases na Universidad de los Andes. Nela proxectou dúas películas dos anos 70. A primeira foi un documental de Ciro Durán de 1977 chamado Gamín. Esta produción colombiana, característica desta época, retrata os nenos da rúa, cubertos de merda e comendo literalmente como roedores. A cámara fílmaos con teles dende a distancia, como filmando hienas desfacendo o cadáver xa comido dunha xirafa. En Europa, sobre todo ao concienciudo público dos partidos de ascendencia marxista, celebrárono coma un novo cinema latino, social e reivindicativo. Fixeron o que sempre facemos, embotellalo e marcalo. E en Colombia as elites que gobernan, moi distantes á xente de verdadeira cultura, prostráronse moi satisfeitos, sen un ápice de vergoña allea polo feito de ver que a marca Colombia estaba sendo relacionada aos seus mozos concidadáns medorentos e malnutridos. Ver a validación paternalista europea pola miseria do seu país parecía ser moito máis esencial que a calidade artística do documental, que ao meu ver non tiña moita, xa que asimilaba en termos formais ao documental de propaganda republicana dirixido por Joris Ivens, escrito por Ernest Hemingway e John dos Passos en plena Guerra Civil, en 1937, The Spanish Earth, corenta anos antes. Aparentemente, segundo me contou Pedro, estes documentais eran moi populares na Colombia dos 70, que despois dous dos pais estériles do cinema colombiano, Carlos Mayolo e Luis Ospina, xenialmente chamarían e popularizarían co termo de ‘pornomiseria’. Precisamente un ano despois, en 1978, Ospina e Mayolo dirixen Agarrando pueblo, unha xenial sátira que mestura a obsesión vampírica por retratar o desfavorecido ata chegar ao mesmo estilo BBC de orquestrar o show da pobreza, cun cómico canibalismo que recorda a Cannibal Holocaust (Ruggero Deodato, 1980), cando o suxeito se revela contra o director atacante.

Vendo eses dous exemplos, un dáse de conta de que este xogo da pornomiseria segue moi vivo. Sobre todo co recente éxito de El abrazo de la serpiente, segundo moitos a cima do cinema colombiano, o western fundacional, obra criticada de forma precoz e adolescente polos estudantes da pública Universidad Nacional por traizoar o austero e profundo cinema autoral, e loada ata chegar a ser a imaxe bandeira da torre ColPatria que ilumina a noite en Bogotá, polo presidente Juan Manuel Santos como a gran confirmación de que o cinema en Colombia acadou un nivel digno dos standards marcados polos Oscar. Agora, tal e como pasou logo de Gamín, necesitaríase outra obra crítica cos ídolos e deuses que denuncie sutilmente o abuso do oportunista folclore colombiano amazónico, e da idea que teñen case todos os gobernos que o cinema só ten valor nacional cando está validado por un axente externo.

'Los Nadie' inauguró el último FICCI.

‘Los Nadie’ inaugurou o último FICCI.

Eu creo que esa crítica silenciosa xa está xurdindo no cinema colombiano, esa sublevación contra o xugo do folclore que dita temáticas, sendo dominante a do pos-conflito. O FICCI de 2016 viviu os tímidos destelos desa sublevación silenciosa.

Precisamente Juan Manuel Santos abriu o Festival de Cine de Cartagena de Indias (FICCI) cun discurso moi ben preparado sobre o cinema colombiano, sen mencionar os recortes para o orzamento de 2016, pero destacando os premios e honores de certas películas colombianas nos festivais. No faltou, como era esperado, a xustificación do apoio gobernamental ao cinema a través do éxito de La tierra y la sombra e El abrazo de la serpiente, pero tamén mencionou a Brillante Mendoza e a Luis Ospina, polo cal o público emitiu un grande e prolongado aplauso que eclipsou o propio Santos. Luis ergueuse. Foi unha escena bonita de presenciar, cando os aplausos van dirixidos non a un político, senón a un creador ao que na súa primeira aparición competindo no FICCI con Pura sangre (1982) dixéronlle que como era posible que gastara as axudas estatais en tal aberración aos sentidos. Logo do discurso e como un shock ao cinema que loara o presidente, Los Nadie (2016) de Juan Sebastián Mesa, tocou a todo volume, deixando unha estética urbana paisa, manchada con punk metal, marihuana, malabares e soños de escapar ao sur. A antítese de La tierra y la sombra.

Luis Ospina, acompañado de José Luis Guerín.

Luis Ospina, acompañado de José Luis Guerín.

O FICCI é un grande festival, este ano contando coa presenza de estrelas tanto comerciais como autorais. Susan Sarandon alzábase na publicidade como a grande atracción do festival, pero tamén para os famentos asistentes cinéfilos que non ficarían decepcionados coa presenza de Brillante Mendoza, José Luis Guerín e Gaspar Noé, entro outros.

Xa que este artigo non pretende ser unha crónica xornalística obxectiva, non gastarei tempo describindo ambientes e sensacións del público e realizadores, xa que o festival interésame como vitrina a un cinema colombiano que se realiza alén do folclore e o exotismo que vende en Europa e USA.

Pero é digno mencionar algunha que outra anécdota que ilustra o carácter do festival e a cidade, dende a farándula ao sexo e a mitomanía. E a comida, que logo de 3 días unha sustancia que aínda descoñezo intoxicoume de tal forma que aínda hoxe me estou a recuperar. Nunca me arrepentirei de comerme esa mojarra frita con arroz de coco e patacones, ¡que delicia!

A farándula, que reflicte a natureza colonial dos círculos locais de Cartaxena de Indias, foi constante, noite tras noite un evento; un se vai como director, ata o convidan a un almorzo de langosta pescada fresca no Club de Pesca de Cartaxena, xunto ao do presidente de Cine Colombia (a cadena de cinemas máis grande e influínte do país) para charlar. A festa de inauguración, no Palacio da Inquisición, estaba repleta de voluptuosas estrelas da Telenovela, que se paseaban co seu pelo tinguido de louro, peitos plastificados, cus plastificados e narices, bueno, plastificadas; vestidas con prendas moi pero que moi… bonitas. Verdes, rosas e ouro. Dignos dos flashes que estaban a punto de causarme un ataque epiléptico. Eu como non bailo un carallo de salsa ou vallenato ou cumbia, prefería mirar como se balanceaba a tétrica corda da forca onde seguramente se cortou a vida a centos de infieis. Pero o máis espectacular era a barra libre de Johnny Walker Blue Label. Non me gusta o whisky pero bebino sen tusir ou forzar arcadas nin unha soa vez, coma un home. Pero ese ambiente farandulero, moi exclusivo pero ao tempo insípido e cansino morre rapidamente unha vez se entra nalgunhas das películas da mostra, unha selección exquisita composta por Diana Bustamante e Pedro Adrián Zuluaga. A sección de ficción con obras do talante da española La academia de las musas (2015) de J.L. Guerín, a mexicana Te prometo anarquía (2015) de Julio Hernández Cordón, a brasileira Boi Neon (2015) de Gabriel Mascaro e gañadora da competencia oficial, e a colombiana Oscuro animal (2016) de Felipe Guerrero, emitiu non só seriedade artística senón unha dirección moi interesante neste festival que fai malabarismos coa presión mediática e social, e a tamén presión cultural seria. Son demasiadas películas en total para mencionar, entre Ficción, Gemas, Competencia Documental, Competencia Cortometrajes, Competencia Cine Colombiano, Competencia Documental Colombia, Nuevos Creadores e Tributos, eran moitas obras distribuídas entre 6 ou 7 teatros.

O máis representativo e onde se facían as estreas era o Teatro Adolfo Mejía ou o Teatro Heredia, que viviu grandes noites e tardes. Gaspar Noé mostrou todas as súas películas, sendo Love (2015) estrela de medianoite no Adolfo Mejía, contando coa súa presenza e coa da súa actriz e parella Aomi Muyock. Love, coas súas tonalidades neon e o seu sexo-amor explícito fixo que partes da audiencia se dirixiran ao cuarto piso do teatro a ver a proxección e a foder emulando a ficción. Á mañá seguinte las limpadoras atoparon múltiples condones, algúns exaculados, sobre o chan do cuarto piso do teatro. Cousas do cinema.

As seguintes festas de cada noite seguiron na mesma liña que a anterior, festas para mostrar estatus e crear contactos. O ron cola gratis era suficiente para min e o meu grupo de amigos. Dentro deles estaba o director colombiano chegado había nada de Bos Aires Juan Sebastián Quebrada, que presentaba na Competencia de Cine Colombiano a súa obra prima, Días extraños (2015). Para min, non a mellor película como tal da selección, que gañou Noche herida (2015) de Nicolás Rincón, pero si unha das máis interesantes, senón a máis interesante.

Juan Sebastián Quebrada, promesa do cinema colombiano.

Juan Sebastián Quebrada, promesa do cinema colombiano.

Con Juan Sebastián e os rapaces de Montañero e unha rapaza que agora anda por México, xuntabámonos todos os venres na casa de P.A.Z para ver películas e falar. Eles bebían auga panela e fumaban. Eu son moi insanamente san para iso. O cineclub que tiñamos en Bogotá chamábase o NQS (Norte Quito Sur), como a arteria que cruza a cidade. No NQS, no que me recibiron de brazos abertos grazas a Camilo Restrepo, gañador no FICCI pola súa linda curtametraxe La impresión de una guerra (2015), sentín unha frescura interesante, perigosa pero necesaria nun país como Colombia, tan ancorado ao seu folclore e cunha cultura buscando ser validada por Europa. A maioría deles acababan de volver de 5 ou máis anos vivindo en Bos Aires e estudando na Escuela del Cine. Criados nun ambiente burgués latinoamericano, unha clase privilexiada polo simple feito de que para estudar e facer cinema téñente que deixar pensalo como unha realidade, pero non eran a elite. Ao meu ver teñen un ángulo non tan ancorado en oportunismos ou obrigas de inculcar a identidade nacional, hai máis liberdade na súa ollada cara o país e tamén unha acidez maior con esa cansina validación europea. Non me atrevo a dicir que formalmente poidan ser radicais, mais si en xeral teñen unha sensibilidade fresca ao volver a Colombia. Eu vexo Días extraños como un paso adiante, este ano é unha película que se sostén sobre a súa habilidade dramática e non se apoia sobre ese folclore tan edulcorado e tan adulado por audiencias occidentais, condescendentes ás veces sen se decatar.

En La tierra y la sombra, que foi a primeira película que fun ver en Colombia, non sentín unha voz detrás, sentín unha ollada que sufrira un amor pos-adolescente pola pantalla dun Tarkovski moi macerado por unha idea que o meu compañeiro do NQS, Chiwee, chamaba ‘obramaestrismo’, a obsesión de que as cousas soen serias e solemnes… eternidade estéril. Non é un camiño a seguir, non hai ocos onde respirar.

En cambio Días extraños, por moitas incongruencias que poda ter, moitas cousas que podan frustrar, moitas referencias medio cocidas ao Carax ou a Cassavetes, xera burbullas de osíxeno para poder crer na emancipación do cinema colombiano dese peso que ten todo cine de ‘país en desenvolvemento’ de ser previamente validado polo ‘outro’, o papacito. Na película de JSQ vense eses tenues destelos que ao que é consciente ata certo punto do pasado do cinema en Colombia, contando a xeración previa de Ciro Guerra, Rubén Mendoza e Óscar ‘Papeto’ Ruiz Navia, iluminarano brevemente coa posibilidade de superar o folclore e reivindicar a vida, a vida que non precisa ser xustificada pola temática, nin validada pola forma, nin lle debe nada a ninguén. A identidade colombiana fórxase sen obrigas, sen expectativas ou presións, sen política. Deberíanos unir a todos, independentemente de onde sexamos, e non apreciar o cinema colombiano polo seu exotismo, seguindo o exemplo da pornomiseria, non tiremos moedas nunha fonte de Bogotá para que os gamines salten por elas, mentres enfocamos só a auga e non a man que provoca o xesto.

Eu cheguei na auxe máxima de El abrazo de la Serpiente, a todo o mundo lle doeu en superficie ou fondo perder contra El hijo de Saúl (László Nemes, 2015), e que a palabra saíse dos beizos de Sofía Vergara (o trauma Miss Universe repetido), pero Ciro non debe monopolizar, coma o público estranxeiro percibe, o cinema colombiano. Exactamente igual que Gabo, gañando o Premio Nobel, deixou un deserto literario forzado en Colombia; Ciro, que non o estou comparando con Gabo, pode facer o mesmo se non se actúa con sensibilidade e criterio. O FICCI e o NQS deixáronme claro que o futuro será brillante, pero periga polos vicios e as expectativas do público tras El abrazo de la serpiente. Agardo que o público colombiano saiba ver alén da familiaridade folclórica, espido do cinema travestido de oportunismo e darlle unha oportunidade ao cinema que toca dentro sen a pretensión de unir nin separar, sen a misión política de crear identidade forzada e artificial. E para o espectador de Europa, o espectador aparentemente omnívoro e tolerante, dígolle: coidado coa súa natureza, coa vea colonial e exotista, mira aos ollos de igual a igual, sen tanto xuízo oculto en cascas liberais, mira con humanidade, as súas historias son as túas.

Para min, coma o falei con Juan Lugo, actor principal en Días extraños, este FICCI e Cartaxena de Indias sentíase coma o comezo de algo novo.

E así o creo, e dende Galicia, dígolles que estamos xuntos nesta loita.

Comments are closed.