Viennale 2022: Saint-Omer, L’envol e All the Beauty and the Bloodshed

Saint-Omer (Alice Diop, 2022)

Saint-Omer (Alice Diop, 2022)

A Cuarta Parede visitou por primeira vez este ano a Viennale (20 de outubro – 1 de novembro, Viena, Austria). Ademais de polas súas coidadas retrospectivas —este ano dedicadas a Yoshida Yoshishige, Elaine May e a Ebrahim Golestan no centenario do seu nacemento—, o festival é sobre todo coñecido por ser o certame dos certames en Europa, presentando unha diversa e enorme selección do mellor do ano, sen poñer os filmes a competición. De entre todo o visto, non se pode deixar de falar de certas fitas que están a marcar a tempada.

A primeira delas é Saint-Omer (2022), da realizadora francesa, cuxa familia ten orixe no Senegal, Alice Diop. Logo de varios documentais notables como La permanence (2016) e Nous (2021), atrévese coa súa primeira longa de ficción, un drama xudicial que viría sendo a versión feminina de 12 hombres sin piedad (12 Angry Men, Sidney Lumet, 1957). A muller acusada, de nome Laurence Coly, procedente de Dakar e —é importante dicilo— de raza negra, matou a súa filla de ano e medio de forma inexplicable. A pesar de recoñecer os feitos, pronúnciase como inocente, alegando que algún tipo de maldición debeu ser a causa de acto tan atroz, polo que se culpabiliza e non comprende por que o cometeu.

A fita non tarda en poñernos en situación, aínda que o seu prólogo mostra a outra rapaza, chamada Rama, tamén negra, ofrecendo unha clase de literatura. Mentres proxecta imaxes de arquivo filmadas na Segunda Guerra Mundial das mulleres que eran rapadas publicamente por ter sido próximas aos nazis, le un fragmento de Hiroshima, mon amour (1960) —a novela—, de Marguerite Duras. Deste xeito, Diop xa nos indica que o filme vai reflexionar sobre o concepto da xustiza. Pero hai unha segunda referencia literaria de igual ou maior importancia: o mito de Medea, que xoga un relevante papel na novela que a protagonista está a escribir. Chamada como xurado popular ao proceso de Laurence, vese obrigada a confrontar estes conceptos teóricos cos que traballa coa realidade dunha muller que ben podería recoñecerse en calquera destes dous textos literarios. O xuízo acaba por impactar nela dun xeito moi persoal que a remite aos seus recordos familiares e á situación na que se atopa nese momento coa súa parella.

A raza, en efecto, importa, porque a forma na que é tratada a acusada acaba por se ver condicionada pola mesma. O pai biolóxico da nena agocha a súa relación extramatrimonial con Laurence; o avogado da acusación cre que esa unión está motivada por motivos prácticos e que a muller desexaba beneficiarse dela económica e socialmente, vista a súa procedencia humilde; a directora da tese de Laurence considera estraño que decidise centrarse na filosofía de Arthur Schopenhauer, cando é alguén moi afastado da súa orixe cultural; e os medios citan con abraio o discurso tan coherente e ben armado da rapaza, como se por ser negra non puidese ter unha formación académica elevada. A raza, polo tanto, importa no filme; pero non é en absoluto o conflito central. A súa cualidade máis sorprendente é como trata con absoluta xustiza todos os discursos de cada unha das persoas que interveñen no xuízo, sen realizar retratos sinxelos ou maniqueos que promovan solucións militantes. Ante tal exposición, é o espectador quen debe xulgar, pero como ofrecer un veredicto cando todos poden levar a razón ou se cadra ningún?

Outro dos puntos fortes da proposta é a súa posta en escena. Cando Rama mira dende o público, panorámicas que van dun lado ao outro da sala recollen as actitudes das distintas persoas alí presentes; pero cando se ofrece un relato oral, Diop apenas afasta a cámara dos seus personaxes, exceptuando os momentos nos que o contraplano de Rama nos indica como recibe certas informacións. É un filme construído con intelixencia e queda precisión dende o lugar de alguén que observa sen xulgar. É unha fita cimentada en sutís xogos de miradas, que as actrices deben soportar. E están todas magníficas, dende as protagonistas Kayije Kagame e Guslagie Malanga, ata as secundarias Valérie Dréville e Aurélia Peti, como xuíz e avogada da defensa respectivamente. É esta última quen, no seu discurso final mirando á cámara, intenta apelar aos lazos da maternidade para probar que Laurence Coly sufre unha enfermidade mental e que debera ser tratada, non encerrada, porque se non non se comprenderían os seus actos. Aquí aparece Medea.

A idea de Diop de romper nesta escena a cuarta parede é brillante. Petit está a dirixirse aos espectadores como se nós mesmos fósemos ese xurado popular. E non ofrece conclusións. O que si está claro é que os medos vinculados á maternidade e á concepción, pero tamén a certeza dos fortes lazos que se crean entre nai e filla dende o embarazo, condicionan a visión de todas as mulleres presentes na sala. Diop decide mostrarnos con moito agarimo os rostros de cada unha delas cando escoitan este discurso. E non hai ningunha que dalgunha maneira non se sinta interpelada. O nerviosismo que se mostra nun beizo torcido, os ollos que non saben onde mirar ou unha bágoa contida son algúns dos xestos que indican que estas mulleres están a sufrir un terremoto interior que só elas coñecen.

En definitiva, Saint-Omer é un filme ambiguo, que ofrece máis preguntas que respostas, cunha intensa posta en escena e unhas interpretacións magníficas, apoiadas nun texto igual de sorprendente. Todo atrapa a atención de inicio a fin, sen que a fita perda a súa relevancia nin por un minuto. Unha obra maiúscula, seguramente a mellor ópera prima de ficción que este cronista teña visto dende O fillo de Saúl (Saul fia, Laszló Nemes, 2015).

All the Beauty and the Bloodshed (Laura Poitras, 2022)

All the Beauty and the Bloodshed (Laura Poitras, 2022)

De xuízos tamén vai All the Beauty and the Bloodshed (Laura Poitras, 2022), a flamante gañadora do festival de Venecia —e, esta aposta non se paga, do Oscar ao mellor documental—. O proceso en cuestión é á familia Sackler pola suposta morte causada por consumo de opiáceos de millóns de persoas en todo o mundo, que eles comercializan. O máis coñecido destes medicamentos é o Valium. Ademais, este poderoso clan inviste moito no mercado da arte, tendo feito importantes doazóns aos museos máis importantes do mundo, como o Guggenheim ou o Louvre.

A fita segue a cruzada da artista Nan Goldin, que sufriu os efectos destas drogas, para levar ante á xustiza aos Sackler a través do seu grupo P.A.I.N., creado a estes efectos. Así, Poitras decide montar en paralelo a faceta da Goldin activista coa da Goldin artista. Divide a fita en seis capítulos, iniciados en cada ocasión coa presentación dos álbums da fotógrafa neoiorquina mentres ela explica os seus vínculos persoais con cada obra. Deste xeito, o documental é biográfico, mais tamén sobre a súa arte. Todo se ordena de xeito cronolóxico. O proceso de filmación é de cámara en man para as partes do activismo cando realizan accións, a miúdo con imaxes tiradas de dispositivos móbiles, mentres que para as reunións do grupo a aproximación é de cinema directo ao estilo Frederick Wiseman. Todo se vai fiando con entrevistas de cabezas cortadas, que guían a narración; en contraste coas fotografías de Goldin e a súa voz en off. Tamén hai moito material de arquivo que documenta a escena artística da época, incluíndo filmes de ficción de compañeiras como Vivienne Dick ou Bette Gordon.

A pesar de contar con excelentes materiais, Poitras opta por unha montaxe que privilexia a carga dramática en troques da análise dos feitos, entregando un filme que se adhire á causa militante de Poitras con ferramentas de manipulación sentimental realmente detestables. Cada acorde musical está aí para facerche sentir pena desas persoas que sofren os efectos da droga; non se corta en mostrar os momentos nos que se derruban, de forma absolutamente gratuíta e innecesaria. Mesmo na mostra de instantáneas de Goldin, non hai máis que intrusivas edicións musicais que non deixan gozar da obra como tal, e a selección de treitos das entrevistas con ela apunta máis cara á traxedia familiar da fotógrafa e os elementos máis escabrosos da súa vida que cara un retrato completo da súa vida. En definitiva, All the Beauty and the Bloodshed é unha fita egocéntrica e oportunista que toma o peor do cinema militante para servir uns intereses propios da peor prensa amarela. Un absoluto desastre. Mellor revisar os álbums da gran Nan Goldin e afastarse deste monstro.

L'envol (Pietro Marcello, 2022)

L’envol (Pietro Marcello, 2022)

A terceira fita na que nos fixaremos é L’envol (Pietro Marcello, 2022), que en España vaise distribuír como Scarlet. O último do autor de Martin Eden (2019) supón unha viraxe nos seus temas, aínda que garda unha relación directa coa súa obra documental e de ficción previa. Como na citada, toma material de arquivo coloreado da Primeira Guerra Mundial para incrustalo nun ambiente rural no que se advirten certos anacronismos, xogando ao despiste histórico. Estamos, en todo caso, a inicios do século XX, a ambientación é máis precisa que na súa anterior longametraxe. Pero L’envol quizais conecte cos seus primeiros documentais, no sentido en que existe nela un acusado realismo máxico que a mergulla por completo no universo dos contos infantís.

A historia xira en torno a un soldado que volve da Gran Guerra condecorado e ferido. Dedícase a tallar madeira e o seu aspecto é o dun ogro bonachón. Corpulento e coas extremidades inchadas polo traballo, entenrecen eses planos da súa filla, un bebé, agarrando coa súa man os dedos como morcillas do pai. Esa nena, Scarlet, que quedou sen nai durante o conflito, será criada polo seu proxenitor ata se converter nunha rapaza bela e intelixente. L’envol é un conto de fadas precioso, no que os monstros non teñen garras nin cola de león, senón que se presentan de maneiras mundanas igualmente opresivas e perigosas. Unha bonita e delicada fábula en contra de toda estigmatización.

Comments are closed.