14ª MOSTRA INTERNACIONAL DE CINEMA ETNOGRÁFICO: TESTEMUÑAS DO SEU
Esta edición da MICE (Mostra Internacional de Cinema Etnográfico), organizada polo Museo do Pobo Galego, ten unha vez máis unha grella digna de aplauso na Sección Oficial ao traernos máis películas – este ano son 16 as seleccionadas – e, como non, máis ganas de espertar conciencia. Se algo é necesario nestes tempos de adormecemento é axitar mentes; desde logo, o cine ten unha forte vocación para iso e dáme a impresión de que este ano as pezas apuntaron ben. Grandes temas como a tradición, o turismo, a mitoloxía ou o traballo.
Acomodarse na butaca o primeiro día de festival para gozar dunha experiencia como a de Marías da Sé (Filipe Martins, 2018) é complicado por levantar expectativas, pero agradécese. Espertou o meu interese con rapidez por varias razóns, vertebrando a localización nunha cidade lusa que visitara recientemente. O director centra a súa atención nun grupo de mulleres que viven na Sé de Porto; durante pouco máis dunha hora a viaxe, entre ficción e documental, revela unha parte da cidade que a min, como turista, pasoume desapercibida.
Aínda que o director formouse en física pola universidade de Aveiro, a preferencia que sentiu pola sétima arte quedouse con el. Realizou varias pezas, escribiu un par de libros, e agora presenta esta obra como longametraxe dun proxecto no que sabía de que quería falar pero non como. De primeiras, pensaba en incluílo dentro do marco Porto Lazer e Balleteatro -que é unha escola de danza que o convidou a Sé- pero remata por cambiar as súas formas nunha produción híbrida entre ficción e documental. Esta vontade queda clara ao deixar acoutada a historia a un día, aínda que foi gravada en varios para o que, como ben explicou no coloquio, tiveron que usar a mesma roupa. Mostrouse contento pola boa recepción que tiveron as protagonistas con esta e outras peticións para levar a cabo o proxecto. Hai moitos costumes que quedan rexistrados nesta película que, como dixo o mesmo Filipe, convértena nun “obxecto da memoria”. A linguaxe e as frases feitas que se aplican no cotiá, os xestos entre conversacións, as reaccións ás medidas que se implantan no barrio e situacións que crean tensións en torno a tendencias máis grandes e externas como o uso do plástico ou o turismo. Un dos trazos máis característicos que puiden apreciar e que, á vez, xera simpatía, é o humor negro que aplican ao día a día en relación coas enfermidades, a morte, o matrimonio ou outras cuestións de peso para elas.
Unha cuestión importante foi o traballo dos intérpretes profesionais en relación cos intérpretes no profesionais. Só hai dúas escenas onde aparecen os primeiros, pero para iso tamén tiñan que coñecer ás persoas da outra parte para poder actuar. Sen dúbida, unha posta en escena moi enriquecedora. Realizado fai tres anos, parece que esa zona tradicional non o é tanto, e que a xentrificación acaba por conquistar espazo. Non parece que sirva de moito queimar ao Xudas na praza cada ano, como adoitan facer os personaxes da película, se o turismo non quere entender o respecto. Quizais con estas iniciativas fágase visible a falta de coidados por estes espazos que procuran manter a latencia malia as correntes en contra.
Nesta primeira cita programouse tamén unha peza que sorprende pola delicadeza coa que se narra algo tan cru como a vida nas minas, en particular, na localidade de Ciñera. Á proxección de Puta Mina (Colectivo Puta Mina, 2018) sumouse a presenza de Mercés Ordás, unha das integrantes do proxecto, que explicou de forma clara como e por que xorde este documental. Iniciado en LAAV (Laboratorio de Antropologia Audivisual Experimental) son varias as mulleres implicadas, entre as cales destacouse a figura de Conchi Unanue como especialista de campo.
A minería tivo un auxe importante na década dos corenta co franquismo, momento no que se iniciou un apoio público moi importante a este sector para que finalmente se pinchase a burbulla. Pero o importante nesta historia son as tensións que se crean en relación coas malas condicións laborais, que derivan en problemas físicos como artrite ou dores de costas, e o vínculo afectivo que desenvolve a xente dentro da cultura mineira. Como ben explicou Mercés Ordás no coloquio “hai un paternalismo empresarial” que non permite á xente vivir fóra do círculo de traballo, e contén unha forte dependencia dos traballadores ao recibir vivenda, estudos, e multitude de facilidades no día a día que se poderían encadrar nunha distopía propia deses anos. Cando comeza a proxección percíbese que queren establecer unha guía, sendo o espectador o visitante, polos complexos espazos da mina. Ao tempo escóitase unha voz feminina, que guia a nosa viaxe a través de relatos sobre a experiencia mineira. Este xogo concrétase grazas ao metraxe atopado do ano 2016, que se xunta ás gravaciones testemuñais das mulleres que (con)vivían cos mineiros; unha combinación das dúas linguaxes posibles que permite entender as dúas caras dunha mesma moeda.
A formulación diacrónica desde a década dos corenta ata a actualidade axuda a situarnos na súa pel e ver o desprovistos que poden atoparse. E, o cambio radical que chegaron a dar por querer ter unhas mellores condicións ao entender que a mina acurta substancialmente a vida. Un dos puntos cruciais onde reside a importancia desta película é a opinión pública, como se deixou claro no filme de forma reiterada, pode que tivesen bo salario e facilidades pero nada cobre as enfermidades e dificultades de conciliar unha vida digna.
O segundo día do festival ten como protagonista a Nimble Fingers (Parsifal Reparato, 2017), filme que se faría co Premio a Mellor Filme nesta edición da MICE. Produción italo-vietnamita que afonda na difícil situación de Bay, unha vietnamita que vive nun districto suburbial en crecemento de Hanoi, arredor dun dos puntos máis grandes de produción industrial do mundo.
De novo, as malas prácticas empresariais ocupan o festival. Esta vez deslocalízase a Vietnam para focalizar a denuncia en empresas que, paradoxicamente, fabrican produtos para desempeñar o labor cinematográfico. Aquí altérnase o documental cunha ficción animada, necesaria por non poder acceder ao interior da fábrica e quedar coas testemuñas verbais. O filme acerta no uso da animación nestes traballos, xa que desde ese punto de vista que asume pode ollar desde a infancia nunha expectativa laboral non moi alentadora. Nun intre do filme, as protagonistas conversan sobre as baixas e as multas laborais que lles poden caer, restrinxindo nun alto grado a liberdade mediante avaliacións e castigos con rebaixa de soldo. O filme non contén unha mensaxe optimista; amosa a situación tal e como a viven desde o rural ata os suburbios. Aínda que se permite un momento de respiro cando se escapan para montar nalgunha das atraccións e comer algo pola cidade; nese momento de tranquilidade, desaparecen todas esas aspiracións por falta de cartos e hai espaza para gozar da vida, mesmo nun paseo nun cisne acuático pedaleando. Con todo, o comezo do novo ano – que segundo o calendario chinés é o do cabalo- aspira a unha mellora, pero sobre todo a dar forza para seguir adiante co que toca. O encontro seguiu apuntando formas con filmes de denuncia, xa que se algo pode facer o cinema en colaboración coa antropoloxía é facer feridas para mostrar realidades.
O terceiro día exhibíronse dous títulos que volverían a enfocar os problemas sociais de minorías. A primeira proxección desta terceira xornada resultou ser a gañadora do Premio do Público este ano. Mot de passe: Fajara (Séverine Sajous; Patricia Sánchez Moura, 2018) recuperou o espazo ocupado por refuxiados nas inmediacións de Calais (Francia), agora reconvertido en parque natural. O documental propón varias escenas nocturnas tomadas cunha videocámara acompañadas de reflexións sobre a linguaxe e os cambios que co tempo sofre debido ás circunstancias que neste caso atingue ao uso de neoloxismos por parte de eritreos, afganos, sirios, iraquíes ou sudaneses. En realidade, o país galo era unha zona de paso dunha viaxe que tiña o Reino Unido como destino. As dificultades da viaxe fixeron de Calais o asentamento no que os refuxiados agardaban a continuar a viaxe, porén, ese asentamento axiña se converteu no que eles deron en chamar “a xungla”. As congregacións víñanse dando desde o ano 2000; unha práctica estendida no tempo que facilitou o desenvolvemento dunha nova linguaxe para unhas novas circunstancias.
Unha das moitas palabras que cambiaron o mapa mental destas persoas foi “abas” que pasou de significar “evento inesperado” a “policía”. É o que implica vivir en estado de alerta. Como paradigma lingüístico serviría tamén “dougar”, que en dialecto sudanés significa “atasco”, para representar as múltiples accións televisadas durante anos realizadas por estas persoas para provocar bloqueos nas estradas e subirse a remolques dos camións. Nesta mutación da linguaxe atoparíase “fajara”, que en árabe significa “explosión” e que, facendo referencia á reflexión do propio documental, é “do tipo que o arrasa todo ao seu paso. Paso é a acción de cruzar un límite. Límite é un grao extremo, o limiar do que é aceptable. Fajara é un berro“. Con sutileza a concatenación de significante e significado abre a ferida das fronteiras, todas mentais, para revelar a triste realidade que se pretende reconverter en parques naturais -espazos pechados-, que non bosques, e procurando a eliminación dun problema co que non se pretende lidiar desde un país que é berce dos DD.HH.
A seguinte proxección da Sección Oficial foi a mexicana Entre Lobos (Adrien Camus, 2018) que mereceu o Premio AGANTRO por empregar os medios para combater a preconcepción dos Mapuches no estado de Chile.
Nesta liña vermella está a propia sociedade chilena, xulgando e reiterando a vagancia e pouca ambición deste pobo. O propio término mapuche significa “home da terra” e, nun sentido humilde, adícanse a ela sen pretender acaparala, senón sobrevivir. Os retratos neste filme móstrannos historias e formas de ser Mapuche hoxe en día. Así, un vende froitos secos a pé de estrada no centro da cidade, mentres explica que para el o importante é ser unha persoa de ben, o que é importante para o piuki (corazón). Estas prácticas desaprehendidas do frenético ritmo actual expándense ao fogar no que, con lentitude, prepáranse un café á vez que se lembra o que o pobo foi, unha nación, e o que é, unha etnia. Hai moitas palabras ferintes en torno ás súas vivencias, ademais da consciencia de ver como parte dos seus achegados recorren a malas prácticas no día a día deixando atrás os valores que outrora definían a súa cultura.
Nunha primeira procura cibernáutica non se atopa moita información en relación á rexión Biobío e os mapuches. Unicamente que no censo de 2017, un 10% declarábanse pertencentes a un pobo orixinario, dos cales o 94’2% eran mapuches. En torno á súa situación actual debaten sobre como reafirmarse a nivel legal, queixándose de medidas tomadas que son ignoradas polos diferentes gobernos que van pasando pola presidencia de Chile. Dáse un reiterado rexeitamento ao Convenio 169 da OIT (Organización Internacional de Traballadores) sobre Pobos Indíxenas e Tribais en Países Independentes adoptado en Xenebra o 27 de xuño de 1989. Ninguén mira para el.
Escenas campestres onde, apoiados nunha árbore, dialogan sobre a historia da colonización ocupan parte da metraxe final. Pronto pasamos a un interior onde están reunidos varios homes para discutir sobre como reivindicar os seus dereitos, algo que, sen dúbida, recorda á clandestinidade propia dunha guerra civil. Nos libros fálase de conquista e pacificación, á vez que se elimina sistemáticamente a palabra genocidio. A idea é chegar a ter a representación parlamentaria da que carecen, para así poder visibilizar e incorporar medidas que lles beneficien. Sen dúbida, se non teñen un apoio externo que viría dun entendemento e empatía por parte do resto do pobo chileno, parece complicado acceder á representación. Aínda que desistir tampouco se contempla como opción, senón buscar o xeito de recordar o Parlamento Tapihue convocado en 1825 para negociar a situación que estaba marcada entre o pobo mapuche coas súas terras ao sur do río Biobío e a República de Chile.
Un dos visionados que cómpre destacar, e polo que sinto unha especial conexión, é ao galardonado co Premio ao Mellor Filme Galego: Hora Silenciosa (Noelia M. Muíño, 2018). Unha peza que condensa un día calquera na vida das monxas de clausura compostelanas do monasterio San Pelaio de Antealtares. A cámara mantennos distantes enfatizando un carácter observacional que, por natureza, concédesenos ante estas mulleres, cuxos hábitos sonnos ocultados tralas cercas de ferro. É inevitable ver caer o telón cando certa forza da tradición vese debilitada e, con máis razón, ante un dos tres puntos de exposición católica máis relevantes do mundo actual.
Desde hai anos, cando paseo con alguén que non vive na cidade compostelana convídoos a achegarnos á Igrexa de Antealtares sobre as sete da tarde para gozar dun momento especial co coro. Poucos espazos actívanse de xeito tan completo como unha igrexa en momentos de rezo, claro que estas pasaxes cobran un nivel superior ao acompañarse de música. De onde vén o apego á figura da monxa? Quizais pola catequese, o seminario menor, películas de outrora ou a mesma infancia nun país que viviu épocas de maior congregación católica. Pero, eses postres que abondan nas tendas compostelanas que teñen a venda enfocada a turistas xa as coñeciamos os locais e, curiosamente pensei que todo o mundo gozábaas no seu día a día. Resulta que é agora cando o fan, aínda que para iso teñan que visitar a cidade. É inevitable relacionar este vínculo coa figura feminina na estrutura familiar e na estrutura eclesiástica, dous mundos que lle teñen conferidas ocupacións semellantes. Este curtametraxe contémploa como unha reacción ao consumo en masa que se fai da tradición; aquí, pola contra, proponse un achegamento máis íntimo e familiar, con empatía polas actividades que desenvolven no día a día. Basicamente é iso, un día con elas que se apoia nos dispositivos de audio en bruto e imaxe distante onde a edición limítase aos cortes de montaxe dando de si un traballo ascético.
Este certame termina coa mención especial a Curupira, Bicho do Mato (Félix Blume, 2018), unha peza cuxo director coloca as súas capacidades como enxeñeiro de son en virtude da narración dun mito e, unha mención honorífica a Stockroom (Sol Mussa, 2018).