17ª Mostra Internacional de Cinema Etnográfico: Seccións Oficiais

A Portrait on the Search for Happiness, de Benjamin Rost

Volvemos un ano máis para dar conta da décimo sétima edición da MICE (Mostra Internacional de Cinema Etnográfico), organizada polo Museo do Pobo Galego. Unha nova selección de pezas que nos permitiron entrar en contacto con problemáticas que atravesan á sociedade actual en diferentes puntos do mundo, e que este ano encontrou o seu foco na cuestión do traballo, vencellada aos contextos políticos, sociais e económicos que lle son inherentes.

A Sección Internacional a concurso contou con 14 filmes de nove procedencias diferentes, como Brasil, Ucraína ou a India. Aínda que de primeiras isto podería dificultar a elaboración dun discurso sólido que permitise interrelacionar as pezas, a curadoría encontra o seu espazo e flutúa de maneira orgánica entre os filmes. Mesmo se podería lembrar a figura intelectual de Vandana Shiva e a súa afirmación sobre o colonialismo como un mal que impregna todo e que cubre o globo, sendo así vítima del todas as faccións da cultura e do noso ser. Neste programa pódese reflexionar sobre os corpos e os soños ocupados, sobre a memoria como ferramenta de resistencia e empoderamento, así como explorar outras respostas e submisións dentro desta estrutura.

O inicio deste camiño sitúase en Suráfrica co filme A Portrait on the Search for Happiness (2021), ópera prima do director Benjamin Rost, que realiza un interesante exercicio dentro do cinema antropolóxico cunha peza que coida de maneira sensible a fotografía, a narración dos seus tres protagonistas (buscadores de diamantes) e o sentido poético que se encamiña para afondar na natureza humana e nos seus anhelos.

Non é o primeiro traballo cinematográfico que viaxa á pequena cidade de Port Nolloth para documentar a febre dos diamantes, pero si o primeiro que quebra cunha mirada estritamente documental e convencional para somerxerse nas áridas terras do noroeste surafricano e das súas xentes. Como espectadores, observamos a tres protagonistas con motivacións aparentemente diferentes, onde un deles se desmarca como reflexo do que os outros dous desexan.

George ‘One Time’ representa a figura dun afortunado escavador que se fixo millonario hai décadas coa procura de diamantes. A través desta figura, a ansia pola fortuna vese socavada e mal retratada co paso dos anos, non na súa persoa, senón en todo o que a rodea.

Durante o filme, un narrador relata historias sobre unha serpe que percorre o mundo deixando perlas para ser descubertas pola boaventura e infelicidade de quen as atope. O conto enlaza cun tren de mercancías, pechando así un nexo innegábel sobre as operacións extractivas e a falta de repartición en terras que son ricas en recursos naturais, deixando na ilegalidade ás persoas do lugar para que busquen os restos daquilo que unha vez lles pertenceu.

Desprazámonos tamén cara á India para coñecer unha das actividades máis arriscadas no mundo do entretemento ambulante. A estrea de Dancers in the vortex (2021), filme de Thomas George, mostra o perigo que rodea a actividade circense neste país, en particular os artistas que se dedican ao ‘pozo da morte’. Unha arte que, como ben explica no filme o pregoeiro da festa, comezou nos anos da Segunda Guerra Mundial cun pozo escavado na terra e que se percorría cunha bicicleta, para acabar nestes tempos sendo pilotado en moto ou en coche.

O que se nos mostra é o carácter nómade desta actividade, que vai vagando de cidade en cidade. A montaxe da estrutura do pozo de madeira, cunhas galerías na parte alta que nos lembran ao coliseo romano e á súa escura historia como templo do entretemento da época clásica occidental, é unha parte substancial da rodaxe onde se observan os tempos fóra da acción. Os protagonistas son de todas as idades, sendo os máis novos os encargados de pilotar sen temor algún dentro do pozo, mentres os maiores colocan as 35 mil porcas e parafusos.

Impresiona a facilidade coa que chegan a navegar a través das leis gravitacionais por pura intuición e práctica, desafiando á sorte ao circular sen mans ou co corpo fóra da ventá do coche para recoller o diñeiro que lle dan os visitantes. O sentir compartido é xerar o entusiasmo que eles mesmos encarnaban cando estes circos chegaban á súa vila.

Room without a view, de Roser Corella

Ao falar de traballo é inevitable emprazar á precariedade como vértebra do sistema. Viaxamos a Room without a view (2020), filme de Roser Corella que mostra de maneira directa a situación de escravitude das empregadas domésticas nos países de Oriente Medio, particularmente nos do Consello de Cooperación do Golfo, onde está vixente o sistema Kafala.

O filme expón aos diferentes grupos implicados: os axentes de inmigración, as donas das casas e as empregadas domésticas, así como as dinámicas entre estes tres eixos. Aos primeiros accédese en base a chamadas telefónicas, pedindo prezos e unha explicación sobre o funcionamento da contratación. Durante estas conversas cos axentes non vemos imaxes, só a pantalla en negro mentres escoitamos as condicións do contrato e como as empregadas son tratadas como obxectos sen dereitos, chegando a recomendar que confisquen o seu pasaporte. A maioría son de Bangladesh, pero tamén de Filipinas ou África, sendo a procedencia un valor a ter en conta para o prezo. 

Acompañamos a varias empregadas que foran enganadas durante o proceso de contratación, recibindo unha información ben diferente da que se van encontrar á súa chegada. Esta realidade está instaurada dentro da sociedade do Líbano, o país onde se centra o filme. A maneira na que son deseñados e construídos os edificios, cun cuarto para o servizo con seis metros cadrados sen luz, é inhumana e impresiona, como explica unha vítima durante a entrevista. Mesmo chegamos a ter fronte á cámara ás donas da casa conversando abertamente sobre a vagancia ou fortaleza dunha ou doutra empregada segundo a súa procedencia. A reflexión da directora sobre esta desconexión da realidade fainos ver a situación das mulleres dentro da sociedade libanesa e o seu papel como anfitrioa da casa. Un filme no que se coloca ás personaxes protagonistas dentro dunha casa de bonecas como se dun xogo maquiavélico se tratase.

Unha das leccións máis interesantes que percibimos durante o visionado dos filmes é que o suxeito é consciente mesmo cando non se espera iso del. Pour votre confort et votre sécurité (2020), do realizador Frédéric Mainçon, mostra a un grupo de persoas negras confinadas nunha parcela cultural como é o Palais de Tokyo en París. Estas persoas son as encargadas da seguridade do espazo, e esta selección racial explícase polo propio racismo interiorizado da sociedade francesa.

As imaxes ralentizadas dentro do palacio presentan un tempo dilatado, mentres se escoita aos personaxes falar sobre o seu traballo e o que significa para eles. Sen agardalo, ábrese unha liña temporal diferente para eles ao pasar tanto tempo coas obras expostas e observando aos visitantes. Analizan diferentes situacións que competen aos turistas e amantes da arte contemporánea, e como eles forman parte do espazo, tanto ao ser ignorados como ao converterse no centro de atención.

Ao longo do documental, debátense cuestións vinculadas coa identidade, a apropiación e expropiación cultural, os estereotipos e o racismo, así como interminables debates que non se pechan pero que expoñen observacións destas persoas das que non se espera ter maior función que a de intimidar.

Pour votre confort et votre sécurité, de Frédéric Mainçon

Unha temática recorrente na que se adoita facer fincapé cando se fala da sociedade e da antropoloxía é a memoria. Dentro da Sección Galicia, atopamos unha peza documental que afronta este fío, tratándoo de xeito convencional: Notas sobre os cesteiros de Mondariz (2021), realizada por Fon Cortizo. Neste filme, constrúese unha historia arredor do labor dos cesteiros como artesáns únicos, que tiñan mesmo unha linguaxe propia como trazo definitorio. A perda da práctica tradicional documentase ao conversar con Enrique Táboas, o último cesteiro de Mondariz, que conta a súa historia persoal, pasando pola emigración en Suíza e a súa volta á terra natal, onde xa non quedaba ninguén. Como continuación, fálase coa leonesa Idoia Cuesta, apaixonada pola arte da cestería, que leva esta práctica á vangarda, colocándoa en diferentes ámbitos como a decoración ou a intervención paisaxística.

Continuando na nosa terra, avistamos a memoria viva de Vilagarcía de Arousa en Resonancias do pasado (2021), un filme de Antonio Caeiro e Margarita Teijeiro. Aquí, asistimos a outro documento en si mesmo, mantendo a esencia do cinema, mais cun afán popular e informal. Os cineastas comentan as imaxes durante unha proxección de arquivos compilados coa veciñanza, xerando un diálogo espontáneo que nos convida a coñecer de preto o percorrido da vila ao longo do tempo dende os anos vinte até os setenta. 

Atopamos un espello na maneira na que son descritas as imaxes polos maiores da vila. As lembranzas chegan a golpe de fotograma e citan a diferentes personaxes da memoria como a Montes ou a Rancadeira, así como fitos históricos como o transatlántico Columbus ou o desembarco da Royal Navy americana. Un fermoso relato que decide rematar coas imaxes da neve cerca da costa como un evento insólito que será recordado durante décadas, transmitido de xeración en xeración.

No exercicio da preservación da memoria colectiva e individual mediante a arte do cinema encaixa a peza de Maka Gogaladze, My piece of the Earth (2021), unha serie de imaxes en Tbilisi, capital de Xeorxia, que vagan por espazos como a panadería, os balnearios, a casa destruída da propia directora e outros que serven para lembrar o que foi para ela ese lugar.

Cincuenta e catro minutos durante os cales presenta ao espectador os espazos e a xente que os ocupa, escoitando as conversas que xorden arredor dos tempos pasados e da situación actual no país. Un sentir xeral do baleiro que deixa a caída da Unión Soviética, e que non se chega a asumir de todo pola sociedade. A escolla dos planos e a luz captada, o feito de que a directora desapareza no medio da gravación para deixar ás señoras do balneario discutir sobre o pudor e a motivación de filmar no espazo, así como as sucesivas conversas con farmacéuticas e outros oficios como o de xastre, permiten ver un espazo envellecido, encantado pola memoria de quen filma.

Os espazos urbanos teñen unha relevancia única para aqueles que os habitan, configurando unha identidade común. Pryvoz. Cuentos del mercado (2021) é un documental de Eva Neymann que viaxa pola memoria oral dos vendedores e compradores que comparten unha historia común. Un documento observacional sobre as conversas e o saber popular que se dá neste mercado ucraíno, un dos máis antigos de Europa. Un traballo que non pretende entrar en preciosismos, só captar o espazo sen sentir o paso dos días, facendo da peza unha tarde de contos.

Resonancias do pasado, de Antonio Caeiro & Margarita Teijeiro

A paisaxe establécese como un espazo de memoria que fala sobre os eventos que alí aconteceron, que se converten en fitos para os transeúntes e habitantes. Ao mesmo tempo, pódense resignificar ao igual que as imaxes, como se mostra en El síndrome de los quietos (2021), filme experimental de León Siminiani, que comeza cun mosaico de imaxes dunha produción detida e que, dalgún xeito, se pretende reanimar.

O proxecto en cuestión fora iniciado en 2018 por un grupo de cineastas autodenominados ‘Los Quietos’, que afondaban nunha hipotética síndrome da quietude dentro da República de Colombia, a través da análise de diferentes eventos que en realidade revelaban o contrario. Abórdase esta revisión do traballo feito polo grupo en cuestión desde o escritorio dun ordenador, un formato interesante dentro do xénero documental, que permite dialogar cun proceso creativo ou de pensamento lóxico, e que nos permite ver as diferentes gravacións do proxecto organizadas por datas. 

A narradora navega por este mosaico para falar sobre tres entrevistados que servirán de apoio ás indagacións do grupo sobre a cuestión da quietude no país. O candidato á presidencia en 2018, Gustavo Petro, que reflexiona sobre o ‘ruído’ durante a carreira electoral a través dos mass media e das novas tecnoloxías, e que provocaron a parálise do movemento político nese momento. O director Luis Ospina, consagrado mestre do documental colombiano, en concreto do fake documentary, que tamén recorre ao arquivo para comparar o silencio das rúas de Colombia durante o censo nacional en 1993, no cal toda a cidadanía tiña que manterse no domicilio, e o baleiro que asolou o espazo público durante a pandemia. Finalmente, o escritor Juan Gabriel Vásques anímaos a visitar o sur do país, onde están as maiores concas hidrográficas e onde poderían atopar esa resposta ao silencio que tanto procura o grupo.

Ao final, trátase dunha procura que artella o silencio e o ruído como valores que producen a quietude, ou que a dinamitan. Un diálogo entre o pasado, o presente e o futuro do país que busca un estado da cuestión colombiana e no que, dalgún xeito, a resposta aparece de maneira tan efémera que non se pode captar coa cámara.

Paraíso (2021), de Marina Lameiro e Maddi Barber, opta por explorar as fronteiras dos sentidos. A imaxe dunha foresta na que miden os piñeiros para unha inminente deforestación provoca unha serie de diálogos co espazo natural que enche a película de confesións. Esta submersión na paisaxe é unha das máis experimentais do programa e mostra as capacidades, non só narrativas, senón tamén de estilo, que poden cohabitar dentro dun mesmo festival.

Os achegamentos á natureza poden enfocarse de diversas maneiras, e iso fai que unha mesma mensaxe non cale coa mesma profundidade nun público. O último de Arganeo (2022) é un documental de David Vázquez que comeza cunha serie de imaxes paisaxísticas de Castela e León, pero que axiña racha coa expectativa. Retrata a un pastor de 23 anos, Edilberto Rodríguez, que escolleu dedicarse a esa profesión por pura vocación, desafiando os prexuízos. O que se nos mostra é unha persoa cun saber profundo do campo, un gran defensor do labor que lle compete e da cultura do rural. Adoitamos pensar que o coñecemento se sitúa na cidade, no moderno, pero Edilberto demostra que existe máis dun saber. A maneira na que se aproxima ao rural, e mesmo a cuestión lingüística herdada dos seus avós en Silván, producen un retrato especial, cheo de aprendizaxe e resistencia.

O programa deste ano pasa por varios camiños, como puidemos observar nesta crónica. O traballo esténdese de maneira que acolle a precariedade humana, a memoria como ferramenta e a paisaxe como rexión política e social, xerando outro mosaico de realidades.

Paraíso, de Marina Lameiro & Maddi Barber