19.ª Mostra Internacional de Cinema Etnográfico: Seccións Oficiais
Sesión Inaugural MICE 2024. ‘586 Cantos’.
Un ano máis, Santiago de Compostela volveu acoller a MICE (Mostra Internacional de Cinema Etnográfico) do Museo do Pobo Galego, cuxa décimo novena edición tivo lugar entre o 20 e o 26 de marzo. A política e a tensión social a través das pulsións de intereses foron as protagonistas este ano, outorgándonos pezas que non só nos falan de pobos e culturas, senón tamén dos axentes externos aos que se ven sometidos. Esta idea non só vertebrou as seccións oficiais, tamén son as premisas que impulsan Lindes, Impropias e Trazas, que abriron debates e diálogos sobre as realidades que nos rodean.
Porén, todo ten un principio, e neste caso foi a emotiva homenaxe ao legado da etnomusicóloga Dorothé Schubarth, finada o pasado setembro e á que lle debemos grande parte do estudo do noso patrimonio musical, recollido no Cancioneiro Popular Galego. 586 Cantos foi unha oportunidade única para sentir o traballo que tanto Dorothé como Antón Santamarina deixaron para o entendemento da cultura galega. A montaxe visual realizada polas cineastas Laura Piñeiro e Fran Rodríguez Casal e o acompañamento musical en directo de Frank Barcia, Tania Caamaño e Antía Ameixeiras supuxo unha inauguración dourada para a MICE.
A importancia destes estudos non só repercutiu no ámbito académico da etnografía e antropoloxía galegas, tamén nos achegou ao momento de estoupido discursivo que estamos vivindo e vemos reflectido na arte da terra: a música, a performance, a pintura, a fotografía e, por suposto, o cinema. A Sección Galega deste ano levounos da man de catro pezas de grande valor histórico, poético e social. Representante indiscutible desta idea é a obra de Anxos Fazáns, Habitar (2023), gañadora do Premio MICE ao mellor Filme Galego, que xa puidemos gozar na pasada edición do Festival Curtocircuíto. Podemos vivir cómodes nun fogar que non sentimos noso? A pregunta sobra, de igual xeito que sobran as dúbidas sobre a capacidade de habitar un corpo no que non nos sintamos a gusto. Por suposto que non. Anxos escolle esta premisa onde a percepción do “eu” e do “nós” buscan cabida en planos arquitectónicos en branco, onde as persoas protagonistas do filme elixen e constrúen o seu fogar soñado. A obra documental fía entrevistas con planos detalle de enorme emotividade que nos levan á autopercepción, a como nos miramos ao espello para coñecer o lugar que habitamos.
Nesta idea de xénero permean outras cuestións sociais que nos empurran a reflexionar sobre a vivenda e a arte como bens colectivos. Temas que subxacen á actualidade en termos do encarecemento da vivenda para a mocidade ou o problema da xentrificación en núcleos urbanos, polo que hai unha pulsión entre este impedimento e a necesidade de crear redes na contorna das cidades.
Habitar, de Anxos Fazáns
Por outra banda, o sábado 23, o Teatro Principal rendeuse ante Mar Caldas e o seu 12 de maio de 1937 (2023), outorgándolle o Premio do Público. Faremos fincapé no posesivo, pois este documental de arquivo é un ensaio sobre a vida e morte do seu avó, José Caldas, sindicalista e ex-concelleiro socialista fusilado por un pelotón falanxista durante a guerra civil española. A mirada minuciosa e sensible tráenos á pantalla unha análise da sociedade viguesa da época, tanto dos últimos anos da república como do comezo da guerra. Mar Caldas guíanos coa súa propia voz a través de fotografías de arquivo do estudo Pacheco, mostrándonos as realidades de clase, ideolóxicas ou mesmo de xénero a través dunha perspectiva feminista. A peza audiovisual é unha representación dun proxecto máis amplo da artista visual que nos chama a recuperar as voces caladas.
A propia directora, na presentación da proxección, falou da ollada empática que podemos conseguir con este tipo de relatos, a situación particular que chama á realidade colectiva que se viviu nesa época de tensión e represión. É moi interesante a comparación entre a obra de Mar sobre a irrupción do franquismo e as consecuencias directas para a súa familia e o ensaio visual de María Ruido, Paula Barreiro-López e Lee Douglas, A Revolución (é) probable (2022). Mentres que no Estado español, as consecuencias do franquismo podémolas sentir presentes por unha transición cuestionable cunha forte intervención da monarquía, no país veciño si se viu un movemento reaccionario coa revolución do 25 de abril de 1974. Esta obra documental repasa, como na peza de Mar Caldas, o pasado a través de imaxes de arquivo e investiga os fíos que remataron co alzamento do poder popular e a caída do herdeiro da ditadura portuguesa, Marcelo Caetano.
A Revolución (é) probable, de María Ruido, Paula Barreiro-López & Lee Douglas
Esta obra levouse o Premio Crea, outorgado pola Asociación Galega de Profesionais da Dirección e Realización, manifestando a importancia da peza en cuestión de estudo e memoria dun dos momentos máis importantes dentro do marco das democracias europeas. As directoras decidiron crear un ensaio visual onde se mesturan imaxes da actual Lisboa, con discursos onde elas mesmas reflexionan sobre cuestións sociais e as implicacións para a actualidade portuguesa da revolución; con imaxes de arquivo onde lle ceden a voz ao pobo luso a mediados dos anos 70. Os discursos políticos sobre as cuestións das raíces coloniais do país e a necesidade dunha soberanía popular resáltanse durante todo o visionado do filme.
A voz máis poética da sección galega foi Lavadoiro (2023), de Ana Amado e Lois Patiño, onde se centran na imaxe e a cuestión social dun traballo invisibilizado ao longo de décadas, pero cunha arquitectura que todas as galegas coñecemos. A pesar de tratar con recursos documentais onde se nos quere mostrar unha realidade histórica con planos do traballo manual e a presenza de música tradicional nas reunións de lavado, resalta unha potencia poética que non pasa desapercibida.
Dende o alto da montaña, no nacemento dun río, unha muller lava roupa de cama. Pouco a pouco, dende o interior do bosque, aparecen o resto de protagonistas que nos acompañan no cuarto de hora que dura este poema visual sobre a realidade do traballo feminino na Galiza do século pasado. Esta viaxe non só atende á materialidade do propio traballo, senón á idea e a importancia social do mesmo. O lavadoiro non é unha oficina nin un escritorio individual, é unha construción colectiva onde se ve mesturado o duro traballo coa reunión de amigas e veciñas. Máis alá do valor artístico da obra, no Teatro Principal tivemos as opinións das actrices, mulleres que empregaron ao longo da súa vida estas estruturas e que nos contaron a importancia para o seu día a día. A propia Ana Amado falounos da sensibilidade á hora de levar esta historia á pantalla e da implicación documental e poética da peza.
Lavadoiro, de Ana Amado e Lois Patiño
Por outra banda, a MICE proxectou nove pezas de dirección internacional durante os días do evento que, como as da sección galega, indagaron na implicación política dos estudos etnográficos.
O Premio MICE ao mellor Filme Internacional foi para Taxibol (2023), de Tomasso Santambrogio, que demostrou mestría á hora de xogar coa ficción e o documental, así como retratando unha Cuba en branco e negro que xa investigara na curtametraxe Los océanos son los verdaderos continentes (2019). Dividida en dúas seccións tecnicamente opostas, a peza emprega unha montaxe dinámica para a primeira parte, cun plano/contraplano constante, mentres que na segunda esta dinámica vese ralentizada con planos fixos e escenas longas.
A política permea a través de dúas realidades culturais. O cineasta filipino Lav Díaz conversa e expresa as súas inquedanzas sobre o pasado do seu país co taxista Gustavo Flecha, que escoita e empatiza co director. O diálogo radica nunha petición clara, que Gustavo axude a Lav a atopar e matar a Juan Mijares Cruz, un dos xenerais máis sanguinarios do exército filipino durante a ditadura de Ferdinand Marcos e que agora parece agocharse no país caribeño.
Neste momento, a mediametraxe rompe a súa dinámica de diálogo e atopámonos fronte ao propio Juan Mijares Cruz nun ambiente tenso, quedo e de tormento. A cámara, con distancia mortuoria, sitúanos fronte a unha personaxe grotesca, chea de odio e maldade que, en contraposición ao movemento e viveza da primeira sección da peza, déixanos estáticas e impotentes. Vemos un xeneral atormentado polo seu propio ser que vive nunha mansión só habitada por el e o seu servizo, persoas que traballan como entes ao seu redor; máscase o desprezo por ambas partes. A obra non só funciona como chamamento político, a súa estrutura márcanos unha constante sensación anticlimática que, fronte ao sentimento de estimulación da primeira conversa, afástanos das ideas dunha vitoria revolucionaria na segunda. O realismo convértese nun muro de formigón en branco e negro imposible de derrubar.
Sen movernos das Antillas e tamén cun discurso anticolonialista, lévase o Premio Agranto á excelencia antropolóxica El signo vacío (2023), de Kathryn Ramey. Desta volta, para falarnos da problemática sobre a ocupación estadounidense no territorio de Puerto Rico. Este documental de arquivo, que mestura a etnografía cunha montaxe experimental de grande riqueza, móstranos unha visión da realidade actual da illa. A voz da propia directora narra as súas visitas a Puerto Rico, establecendo unha similitude consigo mesma e a base aérea militar estadounidense Ramey (ao norte da illa). Nin ela, apelidada Ramey, nin o xeneral ao que está dedicada esta base teñen nada que ver co país caribeño nin co seu pobo. A partir de imaxes de arquivo da propaganda estadounidense dos anos 50 dirixida ao movemento turístico e militar na zona, estrutura un discurso antiimperialista para deixar constancia de que a presenza de EEUU non é positiva para a poboación portorriqueña.
O filme estrutúrase como un diario de viaxe onde a propia Kathryn nos conta o proceso de investigación e a captura en vídeo. Reflicte tamén a parte experimental onde emprega filamentos de follas tratadas por ela mesma para a impresión de celuloide que se mestura e texturiza a imaxe.
El signo vacío, de Kathryn Ramey
O país norteamericano tamén recibiu críticas sobre a súa xestión interna na obra de Daniel Wolff e Jonathan Demme, Guardians of the Flame (2023), que nos sitúa nunha Nova Orleans devastada polo furacán Katrina. Esta obra transcorre durante os 17 anos seguintes á catástrofe, onde a familia Harrison resiste a ineptitude dos gobernos que se suceden, tendo que buscar o seu propio camiño nunha sociedade que os deixa de lado. O fío condutor que mantén a esperanza desta familia son as súas raíces africanas e a cultura que sustenta o sentimento de pertenza.
Hai unha especial atención pola cultura do entroido do lugar, o Mardi Gras, e o colectivo ao que pertence a familia Harrison. A importancia do evento viuse reducida despois do furacán, e estes colectivos seguen loitando por recuperala. O sentimento dunha vila que presionou durante case dúas décadas para recuperar tradición e dereitos é palpable en cada momento. A pesar do falecemento de Jonathan Demme no 2017, pódese entender a importancia que viu o cineasta á hora de preservar en vídeo a loita de persoas que necesitan expresar o seu poder colectivo.
Do mesmo xeito que o expresou a activista e artista Thalia Campbell como voceira hippie e pacifista. Aínda que sempre se mostraron como un movemento fracasado contra as voces do poder político, Rakel Aguirre ten outra verdade que mostrar con Sew to Say (2023). O militarismo parece que venceu este contraculturalismo, mais por pezas como as de Aguirre podemos ver os matices da historia hexemónica. Todo isto ligado coa arte que quedou dese momento, as pancartas empregadas nas numerosas marchas e campamentos. Neste caso centrándose en Thalia e a antiga base militar de Greenham Common, onde acamparon durante dezanove anos milleiros de mulleres.
Dentro desta loita contra os poderes políticos tamén hai un peso protagonista para o feminismo, para loitar contra o poder militar historicamente masculino. Thalia fálanos das dificultades incluso dentro do activismo para alzar a voz como mulleres enfadadas, con nenos, con familias, con traballos; pero tamén con inquedanzas e necesidades políticas.
A década dos oitenta foi un momento de tensión para occidente, a nube gris de sensación bélica cubriu o ceo europeo, o medo a que os febles tratados posteriores á Segunda Guerra Mundial fosen pisoteados era cada vez máis real. Nun mundo de violencia rexido polos poderes políticos e económicos, sen interese polo benestar xeral, álzanse as voces de líderes da liberdade como Thatcher ou Reagan, contra as voces como a de Thalia e os milleiros de mulleres que empregaron os seus corpos e a súa vida como muro de contención.
Sew to Say, de Rakel Aguirre
Proxectáronse tres filmes que, dende puntos totalmente dispersos do planeta, logran unha mesma sensación: vivimos nun mundo onde o poder económico está por enriba de calquera ética social. Dentro destas pezas está a Mención Especial do xurado destinada a Flotacija (2023), de Eluned Zoa Aiano e Alesandra Tacic. Este documental serbio fálanos sobre a venta a unha empresa chinesa da mina que dá traballo á vila de Majdanpek, situada ao norte do país.
As directoras cédenlle a palabra ás familias que sofren as consecuencias, dando lugar a unha elocuente interpretación da realidade que se mestura cunha cultura máxica e misteriosa. Para fiar a denuncia céntranse en dous irmáns, Dragan e Desa Markovic. El é un ex-traballador da mina que debe enfrontarse ás dificultades para saír adiante na vila así como á preocupación polo seu fillo, a quen lle prometeron un traballo que parece non chegar nunca. Por outra banda, Desa preséntase como a viúva do líder do sindicato mineiro de Majdanpek, que vive momentos duros debido ás condicións da hipoteca do seu piso, propiedade da nova empresa mineira. O documental ten un peso etnográfico moi grande, pois non só fala da denuncia social e política, senón que retrata a sociedade e as formas de socializar e expresarse dos habitantes.
Alén disto, Dragan é o último dunha liñaxe de cazadores de dragóns. A maxia e o misticismo que rodean estas cacerías traballan no medio das propias entrevistas, visitas á mina e paseos polo monte. A importancia da tradición tamén se ve involucrada coa presenza da mina, hai menos dragóns dende o traspaso?
Tamén podemos ver parte desta perda de tradición que sucumbe ante o poder dun goberno ou a presenza de capital de inversión no caso de 西昆 (Vida e morte en Xikún) (2023) de Jiandong Huang, que parece explorar ambas. Unha peza que narra as disputas familiares, de veciñanza, políticas e relixiosas nunha vila rural de China. A narración faise a través de Kong Qingping, neto da 73 xeración de Confucio, secretario do partido que intenta mediar e levar certa comodidade á aldea, pero non todo é tan sinxelo.
A presión dunha empresa turística, interesada en explotar a aldea e reformar casas para facer un lugar de recreo, choca coas necesidades laborais das propias veciñas que aínda empregan as terras. Por outra banda, a empresa asegura que reformaría as casas antigas para salvalas do seu abandono completo e desaparición. Dende os poderes políticos instan a deixar as ensinanzas de Confucio e aterse a unha educación laica proxectada dende o ministerio, deixando sen axudas á escola da vila, mentres que a poboación semella seguir con esta filosofía cun certo secretismo.
Neste tipo de direccións vese o importante que é a creación e preservación de estudos audiovisuais sobre lugares que cambiarán drasticamente pola presenza imparable da modernidade e as novas necesidades. Jiandong guíanos polos conflitos, preocupacións e inquedanzas dos habitantes, amosando a dificultade de atopar un ben comunitario e a ética volátil do patrimonio. Ás veces nin sequera hai opcións, xa deciden por ti sen terte en conta.
Vida e morte en Xikún, de Jiandong Huang
Coa súa Riada (2022), Carlos Tobón levou por diante as nosas emocións, coa forza que un día levaron as augas do río Cauca, antes de que a presa Hidroituango parase en seco a vida e a economía das persoas que o traballaban. Esta é unha obra sobre a poboación do municipio colombiano de Ituango. Un documental cru e directo cun culpable claro, un goberno que intenta satisfacer inversores estranxeiros sen ter en conta as realidades da vila.
De novo, a voz cédeselles ás persoas que sofren esta realidade. Os traballos e vidas perdidas, directa ou indirectamente, son incontables. As persoas, que maioritariamente traballaban nas praias fluviais onde podían extraer pebidas de ouro ou pescar, vense forzadas a marchar pola subida do río; no interior parece non haber traballo para todo o mundo e comeza unha inestabilidade económica e social. Durante o filme tamén hai entrevistas con expertos sobre esta infraestrutura que falan dun impacto medioambiental innecesario, debido á pouca rendibilidade económica da explotación enerxética da presa, ademais de contar con varios problemas técnicos que non permiten o total funcionamento da mesma. Todo isto súmase á represión militar e a extorsión aos veciños para abandonar os seus lugares de traballo, evidenciando, grazas á obra de Carlos Tobón, medidas dun goberno disfuncional que unha vez máis parece non atender ao ben da maioría.
Cando no fío da propia percepción de identidade pendure un coitelo social, deberiamos falarnos como se fala a si mesma Stela Roxana Pascal en With love, Stela (2023), directora e protagonista deste documental autobiográfico. Unha carta que se grava a si mesma, do mesmo xeito que xa se escribira outra a comezos da súa transición.
Igual que Anxos Fazáns nos falaba no seu Habitar sobre o privilexio de sentirnos cómodes co noso fogar, Stela constrúe para habitarse. Demóstranos que só existe un camiño e ten que ver co amor que nos podemos dar, unha rede de autocoidados que comparte cos seus seres queridos. Unha peza sensible e emotiva que combina momentos de humor metafórico.
Todos os filmes que vimos de describir representan estudos sobre as culturas, pobos e sociedades de diferentes lugares, pero que pasa co estudo do propio medio? João Pedro Rodrigues e João Rui Guerra da Mata revisan esta idea a través da súa obra Onde fica esta rua? (2022). Esta é a homenaxe sobre a reinterpretación da ollada da peza audiovisual máis querida de Portugal, Os verdes anos (1963), de Paulo Rocha, que tamén emerxe como un traballo etnográfico dentro dunha obra de ficción sobre a sociedade da Lisboa da época.
No caso actual, os directores deciden baleirar os planos de personaxes, móstrannos cada esquina empregada na obra orixinal, pausan o tempo e deciden o ollar que analiza o escenario. Se nos sesenta había un travelling lateral cunha escena de baile, agora a cámara parece imaxinar a escena. Non vemos as personaxes, pero existen no imaxinario. As xanelas, balcóns e portas convértense nas protagonistas e as espectadoras acabamos de encher o espazo. É un estudo comparativo, pero tamén un xogo constante co recordo social dunha obra que sentou precedente no cinema portugués.
Isabel Ruth, protagonista en ambas obras, interpreta un novo mundo que convive cunha sociedade diferente. O discurso pro LGTBIQ+ e feminista subxace no propio entendemento da obra, incluso compactando a propia realidade da pandemia; as portas volven ser difíciles de abrir. Os tempos cambian, pero non por iso temos que deixar o noso legado atrás.
Onde fica esta rua?, de João Pedro Rodrigues & João Rui Guerra da Mata
