Alcarràs, de Carla Simón
Alcarràs é unha pequena localidade rural preto de Lleida. A subsistencia da agricultura familiar é algo cada vez máis complicado, e a forma tradicional e menos invasiva de cultivar a terra está a desaparecer, principalmente pola inacción dos gobernos e as malas transicións propostas para un progreso que xa é imparable. O problema son os mecanismos e as forzas que actúan con este progreso, xa que nunca se debería falar de imposición, senón dun proceso equilibrado e xusto. Alcarràs, a nova película de Carla Simón (Estiu 1993), gañadora do Oso de Ouro na última Berlinale, fala disto e moito máis, facéndose realmente grande ao mergullarse no núcleo dunha familia que ten como única forma de vida unha gran plantación de pexegueiros. Para eles, este verán será especial, porque a pesar das cores e o brillo omnipresente do sol, na atmosfera intúese a decadencia, a derrota e a frustración ante a que será a súa última colleita, un espírito só perturbado pola inocencia duns nenos cheos de enerxía que parecen alleos a todo, pero que realmente non o están.
A segunda longametraxe de Simón confírmaa como unha cineasta do social e das “pequenas” cousas. Das que crean desde o íntimo para alcanzar o universal. Constrúe relatos dunha gran sinxeleza e pureza, pero que esconden un xogo narrativo e un traballo de personaxes impresionante e sutil, que non precisa de grandes monólogos para explicar o que acontece. É incrible ver como a cineasta catalá logra, con tanta soltura, que cada personaxe teña unha mirada e unha voz únicas, destacando sen ensombrecer aos demais. Todos teñen os seus momentos e as súas personalidades, nada arquetípicas, e ningún cae no esquecemento. Alcarràs é unha cinta coral magnificamente nutrida e fermentada, ademais dunha declaración de amor pola terra. Cal é o seu valor real e a quen pertence? A aqueles que a traballan e sol a sol, ou aos seus supostos donos, que nunca a pisaron nin a viron medrar?
Todo resulta tan orgánico, tan vivo… Por non falar de que a directora catalá ten un don especial á hora de traballar con nenos e usar a súa mirada para analizar o que ocorre ao seu redor, contando así outra historia dentro da propia narración. Esta armazón complexa (oculta na súa superficie) de múltiples personaxes e miradas enriquecedoras que nos ensinan como se enfronta cada un ao conflito de ver como esas terras onde creceron e traballaron xa non volverán ser o que eran, é do mellor da cinta.
Lentamente, a través de detalles emocionais colocados e elaborados con elegancia, imos entendendo a historia dese lugar: das súas árbores, da casa na que vive a familia Solé, das terras que pisan, dos froitos que cultivan… E, mentres tanto, unha cámara libre e delicada, coma se fose un membro máis da familia, segue aos personaxes. Deixándose caer sobre eles, envólveos, acaríñaos, tenta rescatalos, para escarvar así nos seus rostros e facelos falar sen privalos dos seus espazos. Os xestos teñen máis intensidade que calquera idioma, e Carla Simón sábeo, así eloxia cada mirada, cada sorriso, cada abrazo, cada golpe, cada aceno… Desta forma, afástase de calquera estrutura técnica que poida quebrar unha narración que pretende aliarse cun estilo case documental, mesturando momentos contemplativos con outros dramáticos, para lograr un equilibrio perfecto que impide que o ritmo decaia, porque sempre pasan cousas, aínda que algunhas delas se amosen de maneira só recreativa. Pero esas rutinas, esas pasaxes cíclicas entre os pexegueiros, aos que se volve unha e outra vez, sempre teñen algo novo que ofrecer.
O feito de conseguir dotar de interese e realismo a un relato bastante sinxelo é un triunfo, en primeiro lugar, grazas a un casting perfecto (un proceso polo que pasaron 9.000 persoas ao longo dun ano). Tamén contribúe que a historia transcorra practicamente nunha soa localización real. A obra debuxa de forma detallada o cotián, grazas á implicación de actores que están moi preto dos seus personaxes, que os viviron, permitíndolles caracterizalos dunha forma que transcende o real. Todo guiado e ben definido por Simón. A forma na que o elenco e o guión impulsan as relacións é algo simplemente marabilloso. Paga a pena deterse nas miradas dos nenos, que teñen tanto valor e protagonismo coma as do pai, sumido nunha comprensible desolación, mentres busca respostas que realmente están no seu interior: na súa propia familia e na crise de identidade que os está dividindo.
Alcarràs é cine do pobo (os actores non son profesionais e Carla Simón viviu parte da súa infancia nestas terras) para o pobo (é complicado non empatizar e verse reflectido nalgún dos personaxes). Unha proposta cálida e accesible que enche cada espazo que se propón. Aínda que poida resultar por momentos demasiado amable (ou asollada) para converterse nunha verdadeira denuncia, si o logra de forma implícita, e non perde nunca ese particular ambiente incendiado de lirismo á hora de mostrarnos a dramática historia desta familia durante a súa última colleita, un ambiente no que é fácil recoñecer a influencia de autores como Erice, Béla Tarr, Rossellini ou mesmo Dreyer.
A película é unha historia sen principio nin fin, pero que fala dun final. Unha conclusión que se achega devagar, como unha sombra que agarda a luz da lúa chea para facerse notar. A loita contra algo que non se pode tocar. O final dunha tradición á que o futuro parece non facerlle oco. E o final da propia familia, porque xa non volverán ser os mesmos. O seu estilo de vida, quebrado. A súa identidade, axitada. Querer permanecer nestas terras non é unha obsesión, é un milagre. Do mesmo xeito, ao retratalas de forma tan sincera e sensible, Carla Simón fainas inmortais. André Bazin reivindicaba un realismo cinematográfico que fose capaz de ir máis alá da propia realidade para captar a súa esencia, e esa é a aposta que vemos nesta fermosa e valente película. Unha sublimación da realidade cunha emotividade da que é imposible escapar. Pero, quen querería fuxir de algo así?