As Armas e o Povo, do Colectivo dos Trabalhadores da Actividade Cinematográfica

Hai cincuenta anos a Revolución dos Cravos en Portugal puña fin a preto de medio século de ditadura salazarista. De entre os diversos filmes que se teñen feito sobre o tema, As Armas e o Povo, do Colectivo dos Trabalhadores da Actividade Cinematográfica, é un dos que máis destaca por diversos motivos. En primeiro lugar, inmortalizou in situ o acontecemento, con todo o valor histórico que isto ten. Gravado entre o 25 de abril e o 1 de maio de 1974, recolle polo tanto os días inmediatamente posteriores ao alzamento militar que trouxo ao país veciño a democracia. A longametraxe retrata un momento de efervescencia libertaria caracterizado por unha xenuína ledicia compartida, máis que obvia nas entrevistas feitas a diversos traballadores, militares, políticos e estudantes nas rúas de Lisboa. Con moita honestidade, o colectivo intenta saírse do epicentro das manifestacións para percorrer barrios periféricos da capital, tanto de ambiente pequenoburgués como eminentemente obreiro, sen esquecer as duras condicións de vida nas barracas das aforas, tomando así unha posición crítica ante as inxustizas do réxime de Salazar. A este conxunto de voces – é o pobo o que fala, esa é a tese – únense os presos políticos, con rexistros da súa liberación da cadea, nos que varios se atreven a compartir as súas historias de como foron torturados.

Hai na película quen articula o seu discurso político cunha capacidade de argumentación enorme, hai quen non sabe moi ben que dicir, pero repítese unha mesma palabra sempre: “liberdade”. A fita fai unha análise absolutamente marxista da ditadura, ofrecendo a versión da historia do colectivo, resumida en que o “fascismo corporativista” foi da man do “patronato organizado”, establecendo un sistema de goberno que favoreceu a opresión dos traballadores con risco de “encarceramentos sistemáticos”. O control dos medios e condicións de produción, sen contestación posible, favoreceu a unha elite que se enriqueceu a costa do pobo portugués. E, por suposto, ninguén quere xa a guerra e a colonización que sustentaron este sistema. A voz en off desenvolve esta tese partindo dunha análise histórica cronolóxica para falar dos condicionantes que levaron á Revolución dos Cravos e despois párase máis polo miúdo nalgúns dos acontecementos deses días, tirando de arquivo oral de noticiarios para poñer ao espectador en contexto.

Cincuenta anos máis tarde, algunhas destas declaracións, as da voz en off e as do pobo a pé de rúa, poderían considerarse naifs. O filme toma unha posición tan militante que semella que en Portugal tivera triunfado neses días unha revolución socialista democrática. Os desexos para o futuro cos que pecha o filme e ese tema tan mítico de Grândola, Vila Morena sen dúbida emocionan, pero se un compara as estampas recollidas polos cineastas, coas rúas de Lisboa ateigadas de xente clamando liberdade, coas rúas ateigadas de turistas de hoxe; comproba con pena como o corporativismo, fascista ou non, semella máis vivo que nunca.

Consideracións políticas aparte, a fita está moi ben filmada porque nela participa o dream team do cinema portugués da época. Non falamos de militantes que toman a cámara, coma noutros colectivos amadores da altura en Europa, estamos ante cineastas militantes, e isto nótase. Contar con Acácio de Almeida, António de Macedo ou António da Cunha Telhes tras as cámaras non é pouca cousa. As referidas entrevistas son austeras mais belas, cunha suntuosa fotografía a cor que recolle as intensas tonalidades dos cravos. Os encadres sempre están no punto preciso entre o respecto polo entrevistado e a captación do colectivo, permitindo observar as masas e as rúas de Lisboa en toda a súa magnitude. Fixarse en como visten as persoas ou os xestos que adoptan, o portugués que utilizan, é unha fiestra ao pasado, a ese momento concreto, de enorme valía. Un emocionado Glauber Rocha, o enfant terrible do Cinema Novo Brasileiro, que vivía en Portugal nesa altura, é quen realiza as preguntas. Son sempre as mesmas: que opina da revolución, que agarda do futuro… O matiz nas respostas é o que permite trazar o retrato poliédrico da Lisboa de 1974 que o filme captura.

Xunto a estas entrevistas, hai outras filmacións deses días que están captadas con cámaras de menor formato, con imaxe de peor calidade, pero idéntico valor histórico e documental. Son principalmente os planos xerais e certos acontecementos políticos. A fita ten o reto de manter o ritmo cando, na súa segunda metade, recolle os longos discursos ofrecidos no 1 de maio polas autoridades políticas e sindicais das organizacións que loitaban por legalizarse eses días. O socialista Mário Soares, quen se convertería en primeiro ministro un ano máis tarde, ofrece unha apaixonada arenga, mentres o histórico comunista Álvaro Cunhal pide un xuízo xusto aos militares salazaristas fugados en Madeira. Un dos momentos máis interesantes da fita ten lugar aquí, cando os cineastas deciden montar por riba dos discursos políticos imaxes de xente común do pobo a falar, a quen non podemos escoitar. Podería isto considerarse unha advertencia do erro de constituír outras elites e que pouco mude, a voz en off tamén recorda que queda moito camiño para gañar unha liberdade plena. Con todos os seus bos desexos, o Colectivo dos Trabalhadores da Actividade Cinematográfica mantén o espírito crítico e nunca cae en triunfalismos. Este traballo constitúe un importantísimo documento histórico, fundamental para comprender hoxe como Portugal acabou co salazarismo.