As etiquetas do cine tamén van e veñen

Santoalla, de Andrew Becker & Daniel Mehrer

Texto elaborado para o ‘Seminario de crítica: Voces recuperadas e novos canons’, organizado en colaboración co Play-Doc 2024.

Na primavera chega sempre o Play-Doc, o festival de cine documental de Tui, que nesta edición cumpriu 20 anos de traballo divulgativo incansable e con moitos momentos importantes e inesquecibles, e sempre moi agarimoso co cinema de non ficción feito no país e coas súas equipas, que seguen alá concentrándose tanto para as estreas como para revisar algúns dos ciclos propostos.

Mesmo tivemos un momentiño para reflexionar sobre as etiquetas do cinema galego e do Novo Cinema Galego con algúns dos involucrados en establecer o canon de obras fílmicas que o categorice definitivamente. Como aceptamos a diversidade de circunstancias e combinacións que xa se deron e se dan diariamente no mundo do cine? Hai que ser galego para facer unha película galega? Ten que estar rodada no país? Que porcentaxe do financiamento ten que ser de produtoras propias? Pode estar rodada noutra lingua?

Lembremos Santoalla (2016), de Andrew Becker e Daniel Mehrer, o documental rodado nesa aldea homónima de Petín (Ourense) sobre a desaparición dun veciño holandés, nesas paisaxes que xa tiveran protagonismo cinematográfico, pois alá rodou Chano Piñeiro a súa primeira longa, Sempre Xonxa (1989), e a familia dos agresores traballara na produción da mesma. Os dous directores ianquis tiveron axuda dunha produtora local, Cris de la Torre, e estreouse como cinta inaugural do OUFF en 2016.

Para outros, Todos vós sodes capitáns (2010), de Oliver Laxe, sempre estivo na voluntariedade desa etiqueta acabada de xestar, aínda que esta ópera prima fora rodada en Tánxer e con nenos da rúa, pero foi tamén obra primixenia da produtora Zeitun Films (do irmán do director, Felipe Lage), que segue involucrándose nos seguintes proxectos do primeiro e doutros creadores.

Certo é que unha etiqueta cumpre unha función de agregación e de marca, e pode ser temporal como referencia. De feito, aquel “novo cinema” xa non é tan novo, e aquelas primeiras miradas vigorosas e intensas dos críticos que apadriñaron o primeiro lote de títulos bautizado de xeito triunfal, medraron e hoxe son moito máis inclusivas.

Hai que ter en conta que fomos a primeira autonomía en ter lei propia do audiovisual (Lei 6/1999), aínda que as primeiras axudas á produción empezaron en 1990, e que temos Academia Galega do Audiovisual dende 2002, e que dúas teses doutorais iniciais sobre esta cuestión viron a luz en 2015: as de Beli Martínez (O cine de non ficción no Novo Cinema Galego na UVIGO) e Xan Gómez Viñas (Do amateur ao militante: implicacións políticas e estéticas do cinema en formato non profesional na Galiza dos anos 70, na USC).

Todos vós sodes capitáns, de Óliver Laxe

E das plataformas online, que? Pois Filmin, por exemplo, ten no seu catálogo 52 títulos coa referencia dos premios Mestre Mateo, e 41 coa de Novo Cinema Galego.

Non quixera desaproveitar esta oportunidade para escribir algo sobre Salvaxe Salvaxe (2024), de Emilio Fonseca, o documental que chegou a Tui da man do seu director e guionista xunto coa produtora Xiana do Teixeiro. Tras recibir a Biznaga de Prata en Málaga “por repensar a categoría de ‘salvaxe’ dende a nosa apocalipse climática, reinventando unha sensibilidade híbrida entre ollo e ouvido, que se torna en parte animal, en parte humana e en parte técnica, para invitarnos a reeducar a nosa capacidade de asombro, tenrura e conciencia interespecie”, marchou de Tui co premio da Sección Galicia pola “súa capacidade de suxestión, a través dunha abordaxe inmersiva cun inesquecible deseño sonoro, onde o telúrico, o poético, o antropolóxico e o político converxen con fluidez, ofrecendo unha película que reflexiona sobre un dos motivos centrais do noso tempo e revisa o concepto de salvaxe”, segundo os xurados de ámbolos encontros.

Certo é que podemos consideralo un verdadeiro agasallo compartido en horizontal no océano da humanidade: ese complexo ou síndrome que nos enfronta realmente ao que esquecemos hai décadas, e do que tantos e tantos documentais artificialmente espectaculares contribuíron a apartarnos nunha idiocia voyeurista de sofá: a natureza salvaxe tenta sobrevivir fronte a nós coas únicas ferramentas da evolución, escapando, ocultándose, fuxindo.

O traballo que fan in situ os investigadores e naturistas profesionais queda perfectamente demostrado, na observación discreta cos tempos do bosque, coa orde da serra, co impacto nulo na contorna sonora e nos camiños, confiando en minúsculos aparellos tecnolóxicos a fugaz testemuña da vida que corre apartándose de nós. E o director e a súa cadeliña (rescatada do abandono nun día de rodaxe) aprendendo a etiqueta de ser e estar no monte, renunciando a violentar, a fantasiar co paraíso galaico-minhoto, a ulir, a escoitar e non ver animais en condicións olímpicas.

Quedo moi obrigado ao director, guionista e produción por levar a cabo un proxecto que superando os atrancos propios dunha primeira longa, é consecuente ata o final, renunciando mesmo a unha narración oral, para que sexa o ritmo da lectura a que vaia acercándonos a ser novamente “outro” salvaxe.

Salvaxe Salvaxe, de Emilio Fonseca