BERLINALE 2019: SECCIÓN OFICIAL
A última edición do Festival Internacional de Cine de Berlín (7-17 de febreiro) foi especialmente prolífica no que se refire a titulares e polémicas arredor da súa programación. Despois de 18 anos como director artístico da Berlinale, o xermano Dieter Kosslick despedíase do festival cunha 69ª edición que prometía moito máis do que acabou ofrecendo, especialmente cando falamos dun dos maiores escaparates de cinema a nivel global. A pesar dos cada vez máis frecuentes debates en torno á presenza de Netflix neste tipo de eventos, ou da retirada dunha das cintas en Sección Oficial (One Second, do mestre chinés Zhang Yimou, cancelada por “motivos técnicos”), o encontro alemán logrou salvar o prestixio no último minuto cun palmarés máis que respectable nun ano que deixou un sabor un tanto agridoce. Por outra banda, cabe destacar un tímido esforzo de cara a unha maior representación de mulleres cineastas, cunha programación que, a pesar de non ser igualitaria (7 directoras entre as 17 cintas a competición), estivo a anos luz de exemplos vergoñentos como os que ofreceron as últimas edicións de Cannes ou Venecia.
O xurado oficial deste ano, encabezado por Juliette Binoche, concedeu o Oso de Ouro á inclasificable Synonyms, do israelí Nadav Lapid. Tralo éxito das súas anteriores longametraxes (Policeman recibiu o Premio Especial do Xurado en Locarno e The Kindergarten Teacher colleitou críticas moi positivas na Semana da Crítica de Cannes), Lapid ofrece nesta ocasión un auténtico tour de force cargado de paixón e ironía, cun relato que xira arredor do conflito identitario. A historia, en parte autobiográfica, céntrase no desesperado intento dun mozo israelí por fuxir do pasado e renegar da súa patria mudándose a Francia. A cinta arranca cunha secuencia prometedora e profundamente simbólica, na que o protagonista sofre o roubo de todas as súas pertenzas nada máis chegar a París, obrigándoo a deambular espido por un inmenso apartamento baleiro. Despois de vivir unha sorte de “renacemento”, Yoav (un Tom Mercier entregado) comeza unha extravagante odisea para adoptar a nacionalidade francesa, resolto a non volver a pronunciar unha palabra de hebreo nin a relacionarse cos seus antigos compatriotas.
Porén, pese a súa proclamada hostilidade contra o estado xudeu de Israel (que se contrapón aquí co laicismo da República Francesa), o protagonista descobre axiña que non é tan sinxelo abandonar as propias raíces, véndose sumido constantemente nun estado de “esquizofrenia identitaria”. Estamos ante unha cinta ousada, cun guión intelixente e un humor acedo e punzante que dispara en todas as direccións. Do mesmo xeito, o ton da obra flutúa enormemente, alternando reflexións sosegadas, proclamas antipatrióticas, actos performativos e momentos de puro histrionismo, cunha narrativa episódica que avanza de xeito irregular, perdendo forza a medida que avanza o relato. Con todo, Synonyms revelouse como unha das poucas propostas acertadamente arriscadas e destacables desta edición, consagrando a Lapid como un realizador ao que ter moi en conta.
O Oso de Prata á Mellor Dirección foi para Angela Schanelec por I was at home, but…, unha proposta esixente chamada a dividir a público e crítica por igual. O singular estilo de Schanelec, caracterizado pola súa marcada desconexión emocional e narrativa, así como polo emprego de longos planos secuencia con pouco ou ningún movemento, volve a forzar nesta cinta a capacidade empática do espectador, compoñendo unha experiencia tan frustrante como fascinante. A trama (aínda que calquera intento por abordar a cinta dende un punto de vista narrativo resulta case ridículo), comeza co retorno inesperado dun adolescente despois de desaparecer durante unha semana, perturbando profundamente á súa familia e profesores. Deste xeito, o regreso do cativo desencadea unha crise existencial que levará aos personaxes a reconsiderar a súa vida e a forma na que se relacionan entre eles. Nun primeiro momento, todo na obra resulta artificioso e afastado, pero dalgún xeito o ton críptico de Schanelec acaba penetrando no espectador ata involucrarnos no seu universo de extensas digresións artísticas e dramas shakesperianos. I was at home, but… é un complexo crebacabezas no que as pezas case nunca encaixan, o que resultará estimulante para algúns pero moi extenuante para outros.
Os premios interpretativos foron para Yong Mei e Wang Jingchun, protagonistas da soberbia So Long, My Son, de Wang Xiaoshuai, posiblemente o filme máis completo da selección. Estamos ante unha saga familiar que se desenvolve ao longo de 30 anos, dende os tempos da Revolución Cultural ata o frenético crecemento económico do século XXI, conectando os dramas internos dunha familia coas feridas abertas e traumas nacionais da sociedade chinesa. Máis concretamente, o filme céntrase nos estragos da política do fillo único, poñendo o foco na experiencia dunha parella asolada polo loito e a culpa. A pesar da súa longa duración e narrativa fragmentada, que salta constantemente entre distintos arcos temporais, o filme presenta un ton consistente e un excelente manexo dos tempos. Xiaoshuai fai unha exploración minuciosa da psique dos seus personaxes, sen descoidar o compoñente de intriga que soporta o relato nin as reflexións de carácter político e social que converten So Long, My Son nunha obra rotunda. En resumo, un melodrama maxistral que nos agarra o corazón durante tres horas, cunha das rectas finais máis demoledoras que temos visto en pantalla.
O galardón ao mellor guión foi para Roberto Saviano, Maurizio Braucci e Claudio Giovanessi por La paranza dei bambini (Piranhas), adaptación da novela homónima do reporteiro napolitano. O filme, dirixido por Giovanessi, presenta un enérxico relato iniciático ambientado no rione Sanità, un dos distritos de Nápoles onde opera a Camorra. A trama céntrase no auxe dun grupo de adolescentes que, descontentos coa situación que impera no barrio, optan por embarcarse nunha espiral de criminalidade e violencia ata converterse nunha das bandas dominantes. Inspirado en circunstancias e acontecementos reais, o filme denuncia a situación de abandono na que vive a xuventude destas barriadas, que ven na vida delitiva a única saída para prosperar. Trátase dunha cinta atrainte e amena sobre a perda da inocencia, pero non chega a impactar coa crueza visceral doutros relatos de Saviano como Gomorra (Matteo Garrone, 2008). En ocasións a historia bordea os convencionalismos do telefilm, pero logra manter un espírito propio e orixinal grazas ao inspirado traballo do reparto, conformado por actores debutantes. Completaron o palmarés By the Grace of God, dirixida polo aclamado realizador galo François Ozon (Frantz, Dans la maison), cunha cinta sobre un caso real de abusos sexuais na Igrexa francesa que lle valeu o Gran Premio do xurado; System Crasher, de Nora Fingscheidt, que recibiu o premio Alfred Bauer para un filme que “abre novas perspectivas na arte cinematográfica”, e Out Stealing Horses, de Hans Petter Moland, que se levou o galardón á mellor contribución artística pola calidade da súa fotografía, a cargo de Rasmus Videbæk.
Unha das sorpresas do palmarés foi a ausencia de premios para Öndög, de Wang Quan’an, un prometedor thriller ambientado na estepa de Mongolia que arrancou cunha boa acollida e previsións bastante favorables. Tamén se foi de baleiro God Exists, Her Name is Petrunya, de Teona Strugar, un magnífico relato feminista con trazos kafkianos que nos leva ata unha vila rural de Macedonia. Durante a celebración da festividade de Epifanía, Petrunija, unha moza de 31 anos que vive cos seus pais, convértese de xeito inesperado nun auténtico fenómeno mediático, protagonizando un escándalo sen precedentes que pon en cuestión séculos de tradicións patriarcais. Baseado en feitos reais, o filme de Strugar reséntese debido a un discurso bastante superficial (que a veces roza o paródico), e a unha narrativa moi repetitiva, pero logra manterse a flote grazas a unha personaxe principal memorable e un humor negro e incisivo que evidencia os disparates do sistema ao que debe facer fronte. Empregando tamén o marco rural de fondo, Denis Coté presentou a suxestiva Ghost Town Anthology, outra cinta que non se veu avalada polo xurado oficial pero que acadou amplo consenso entre a crítica. O realizador canadense asina unha historia de realismo máxico e fantasmagórico con referencias lyncheanas, ambientada nun pequeno pobo do Quebec ao borde do despoboamento. Trala tráxica morte (ou suicidio) dun mozo local, a liña que separa o mundo dos vivos do “mais alá” comeza a esvaecerse, e os escasos habitantes do lugar deberán aprender a convivir cos espíritos dos defuntos que agora pululan ao seu arredor. A nivel estético, as paraxes nevadas e a fotografía en 16 milímetros confiren aos espazos unha entidade esotérica, como se accedésemos a un plano espectral, convertendo a cinta de Coté nunha das apostas máis novidosas e interesantes do festival.
Por outra banda, tamén houbo nesta Berlinale títulos que nos espertaron moita menos simpatía, pasando da indiferenza á indignación. Despois dun arranque de festival canto menos decepcionante, con The Kindness of Strangers de Lone Scherfig como cinta de apertura, os teatros e salas da capital alemá tiñan reservadas experiencias realmente desagradables. A que sen dúbida era a cinta máis esperada desta edición, The Golden Glove, de Fatih Akin, converteuse axiña na máis polarizadora. Sumándose á última vaga do xénero true crime, o realizador alemán de ascendencia turca decidiu adaptar a novela de Heinz Strunk sobre o infame Fritz Honka, asasino en serie que matou e descortizou a catro mulleres no barrio vermello de Hamburgo durante a década dos 70. Máis aló da incrible mutación e interpretación de Jonas Dassler no rol protagonista, a cinta de Akin fai augas na súa obscena representación dun personaxe execrábel, sobre todo no que se refire ás repulsivas escenas de violencia misóxina que levaron a moitos a comparar o filme coa recente A casa de Jack, de Lars Von Trier. Con toda honestidade, podemos apreciar na obra un interese real por aportar unha especie de estudo de personaxe conectado coa deprimente situación da Alemaña de posguerra, pero todo acaba ensombrecido pola morbosidade e afán provocador dun director pagado de si mesmo, que nos ten acostumados a traballos doutro nivel e talle moral.
Pero se había unha cinta que agardabamos con interese (e certa suspicacia), esa era Elisa y Marcela, o último traballo da realizadora catalá Isabel Coixet, rostro habitual no Festival de Berlín que esta vez se presentou da man de Netflix (provocando unha sonada reacción por parte dos exhibidores alemáns). O filme conta a historia do primeiro matrimonio homosexual rexistrado no Estado español: a unión entre as mestras galegas Elisa Sánchez Loriga e Marcela Gracia Ibeas, que tivo lugar nunha parroquia da Coruña no ano 1901. Un relato imprescindible pero ata agora relativamente descoñecido (a pesar de que en Galicia acadou unha maior visibilidade recentemente grazas á versión teatral producida por A Panadaría), e que sen dúbida merecía unha adaptación cinematográfica que puxerse en valor a vida destas dúas pioneiras e a importancia do seu legado. Desgraciadamente, Coixet ofrece un melodrama plano e atestado de clixés, tanto no que se refire ás convencións do xénero como á súa ambientación e aproximación á realidade galega. Obviando a escolla de casting e as cuestionables decisións lingüísticas (apenas se escoita unha palabra de galego nesta historia acontecida na Galicia rural de comezos do século XX), algúns momentos como a xa notoria escena de sexo cun polbo de por medio falan por si mesmas… Natalia de Molina e Greta Fernández ofrecen un traballo sólido na pel de Elisa e Marcela, pero as súas interpretacións revélanse en ocasións carentes de empatía e paixón, debido principalmente ao apresurado proceso de produción no que se viron envoltas as actrices. Cabe destacar, iso si, a claridade coa que Coixet afronta o relato, sen desviar o foco das dúas protagonistas, así como o respecto co que compón secuencias románticas fermosamente filmadas e rebosantes de sensualidade, sen caer nunca no gratuito. A fin de contas, un filme cheo de boas intencións e unha representación (ou interpretación) máis que necesaria, pero que non está a altura da historia que ten entre mans.
A mestra polaca Agnieszka Holland, que recibía en 2017 o premio Alfred Bauer polo seu filme Spoor, tampouco presentou nesta Berlinale a súa mellor versión. Coa problemática Mr. Jones Holland rubrica unha aproximación bastante mediocre a un dos episodios máis negros da historia soviética: o Holodomor ou Xenocidio Ucraniano, nomes cos que se coñece a fame que asolou Ucraína durante os anos 1932 e 1933 (unha catástrofe que deixou millóns de mortos e que se considera derivada das políticas de colectivización da URSS). O filme é case unha haxiografía do personaxe titular, o xornalista galés Gareth Jones, que destapou o escándalo da fame soviética na prensa occidental. A trama está dividida en 3 partes ben diferenciadas: un primeiro acto máis enigmático e atractivo, que lembra por momentos ao estilo subxectivo de László Nemes (El hijo de Saúl, Atardecer), un segundo tempo efectista e ata impúdico no que se explicita o drama da película, e unha terceira parte demasiado expositiva e subliñada. Tamén no terreo do biopic atopámonos con outros dous filmes fóra de competición: o magnético Vice, de Adam McKay, e o máis convencional Marighella, ópera prima do actor e director brasileiro Wagner Moura (Narcos, Tropa de élite). McKay presenta un dos biopics máis creativos e agudos dos últimos tempos, centrándose na figura de Dick Cheney, exvicepresidente dos Estados Unidos. Un relato tan hilarante como desolador, que a pesar da súa falta de profundidade ofrece un repaso afinado pola traxectoria e artimañas de Cheney, ademais doutra incrible transformación de Christian Bale. Pola súa banda, Moura dirixe un retrato intenso sobre os últimos anos do guerrilleiro Carlos Marighella, que peca dun exceso de maniqueísmo e mitificación, pero destaca por unhas interpretacións contundentes e unha fotografía de gran precisión.
Completaron a competición oficial The Ground Beneath My Feet, de Marie Kreutzer, e A Tale of Three Sisters, do turco Emin Alper. A realizadora austríaca apostou por un perturbador thriller psicolóxico no que aborda os efectos dunha sociedade capitalista enfermiza e obsesionada coas aparencias. Pola súa banda, a obra de Alper trasládanos a unha aldea remota nas montañas de Turquía para compoñer un cadro bucólico sobre tradicións e lazos familiares, pero que carece dunha mensaxe e dirección claras, distinguíndose tan só por uns elaborados diálogos e unha química encomiable entre as actrices protagonistas. Finalmente, para rematar con bo sabor de boca este repaso pola 69ª edición do Festival de Berlín, debemos resaltar a visita da sempre acertada Agnès Varda, que presentou en Berlín a súa última clase maxistral. En Varda par Agnès, proxectada fóra de competición, a “avoa da nouvelle vague” obséquianos cunha sorte de testamento cinematográfico no que fai un repaso extenso pola súa obra, estilo, método de traballo e influenzas ao longo de máis de 60 anos de carreira. Unha auténtica delicia cinéfila coa que pechar en alto esta crónica. Cabe mencionar que o ano que ven tomará o relevo da Berlinale o italiano Carlo Chatrian, ata agora director de Locarno, polo que se augura un cambio importante na liña artística do festival, unha perspectiva que agardamos con impaciencia.