Berlinale 2023 (VII): grandes autores fan experimentos
Concluímos as nosas crónicas dende Berlín coa volta de dous autores de primeira, João Canijo e Hong Sang-soo. O portugués presentou o seu díptico Mal Viver (2023) e Viver Mal (2023), unha serie de retratos adaptados de August Strindberg que xiran en torno ás relacións de varios burgueses nun sofisticado hotel en decadencia. Outro sueco, Ingmar Bergman, parece a referencia cinematográfica do luso. O espazo, opresivo, non convida á alegría, mais ben ao suicidio. Abstéñanse de ver o filme as persoas que anden baixas de moral. Polo que se ve, hai algunhas, porque media sala deixou a proxección dunha fita que non fai prisioneiros.
Acontece así sobre todo na primeira parte, centrada nas tensións familiares dun grupo de mulleres que xestionan o hotel. Unha delas ten unha actitude delirante que provoca dor nela mesma e en todas as demais, levándoas á histeria colectiva. Non é que as demais sexan moito mellores. Absolutamente todas actúan dun xeito egoísta. O filme parece insistir na incapacidade de comunicación nun entorno marcado polo prestixio social e o materialismo, do que estes ricachóns son presos. Gritos e murmurios (Ingmar Bergman, 1972) vén á mente mentres te vas afundindo na butaca con ganas de saír á rúa e ver a luz do sol para non te volver tolo. Canijo compón unha fita absolutamente deprimente que logra trasladar sen filtros o estado de desolación no que se atopan estas paisanas. Os planos pechados, entre esas estreitas paredes, non as deixan respirar e afunden ao espectador na miseria.
A segunda parte, Viver Mal, concede algo de respiro con tres historias dos diferentes clientes que acoden ao hotel. Hai mesmo momentos patéticos e divertidos destas persoas insatisfeitas que se fan a vida imposible. Cada unha das partes mostra pequenos detalles que as outras deixan fóra de campo, no que supón o experimento formal máis interesante desta nova proposta de Canijo. Os dous filmes poden verse na orde que se desexe e leranse sen problemas. Viver Mal ata podería montarse un pouco como un queira e non variaría nada. O dúo de películas compón un panóptico retrato destes desgraciados que permite ser atacado dende distintos ángulos.
No debate de in water (mul-an-e-seo, 2023), Hong Sang-soo explicou que no primeiro día dos seis de rodaxe que tiveron na pequena illa turística de Jeju, decidiu desenfocar a imaxe e xa filmou case todo así. Foi unha sorte de impulso. E crelo, porque o surcoreano traballa desa maneira, sobre a marcha, e despois acaba por atopar un sentido ao que fai conforme filma. Cando grava, xa está montando. O seu proceso, dalgunha maneira, mestura os tempos tradicionais da preprodución, produción e posprodución.
Eses planos fóra de foco imitan dalgunha forma a vista que se tería dende unha fiestra mollada por unha intensa choiva. Fílmaos, en teoría, un actor reconvertido en cineasta cunha pequena equipa que se compón do cámara e unha actriz. Así, unha vez máis, Hong propón un xogo de cinema dentro do cinema, mostrando unha rodaxe que non parece ir a ningures, pero que acaba por atopar a súa forma. Con ironía, pon en boca deste personaxe que o seu motivo para rodar a curta, cos seus aforros persoais, é alcanzar a fama. O cámara, antigo cineasta, está farto de non cobrar ren e agora o que quere é vivir do cinema. É algo máis pragmático. A intérprete, amiga do director dende hai tempo, debátese entre a confianza no realizador e a atracción que vai agromando entre o cámara e máis ela.
Así, con este guión mínimo, Hong mostra en flou boa parte da súa película, pero non toda. Algunhas escenas si están rodadas con nitidez, nas que curiosamente o cineasta toma notas ou observa a vida ao seu redor en busca de inspiración. Poderiamos concluír que esa é a ficción que Hong escribiu, mentres que a parte borrosa é a que o seu personaxe escribe e filma na ficción. A duplicidade queda clara ao inicio e o final da fita. Os créditos do inicio están nítidos. Ao remate, repíteos, exactamente os mesmos, pero apenas logran distinguirse as letras, estamos cegos ante elas. Hai, está clarísimo, dous niveis de narración. Pero cal é a ficción e cal a ficción dentro da ficción? Quizais non importe demasiado, porque son variacións sobre o mesmo tema, a natureza da creación artística.
É obvio que Hong o pasou moi ben xunto aos seus actores rodando esta película. Dende que filma en dixital con cámaras de pequeno formato, que manexa el propio, o surcoreano está a converterse nun operador que non deixa de probar trucos coa imaxe, dun xeito cada vez máis radical. in water é posiblemente a súa fita máis experimental.
Mención aparte merece a música, tamén composta por el. Un minimalista tema con instrumentos de corda soa aquí e aló para acompañar ao protagonista nos seus momentos de reflexión. Cando o director filma o último plano da súa película, que é tamén o último plano do filme de Hong, decide recuperar un tema que compuxera, este con letra e un canto propio da música tradicional surcoreana. Aproximando o móbil ao micro da cámara, incorporan isto in situ, non en montaxe. Tocaría Hong a guitarra, o baixo ou o que sexa iso que soa xunto á cámara mentres rodaban o filme? Todo é probable na constante evolución dun cineasta cuxa obra só pode ser comprendida en conxunto e que vai derivando cara a novas notas de riqueza.