CONTINENTAL, de Xavier Villaverde
Continental foi a película elixida para abrir Cinegalicia o 23 de novembro do ano 1989. Estaba dirixida por Xavier Villaverde, que xa tiña certo percorrido no audiovisual, especialmente no vídeoarte e a curtametraxe. Continental era a súa primeira e prometedora longametraxe, que lle valeu a candidatura ao Goya como mellor director novel.
Villaverde quixo experimentar cos esquemas do cine de gánsteres feito dende Galicia. Non obstante, Continental non é unha historia que transcorra nun lugar concreto nun momento concreto, senón que fala de conflitos humanos universais a través dunha trama de enfrontamento entre dúas bandas inimigas e de amores imposibles. A ambición, os xogos de poder, o sexo e as drogas ocorren en Galicia como poderían ocorrer en Nova York ou Londres. Neste caso eses conflitos trasládanse ao pequeno, a unha historia nunha ría como podería haber miles. É un espazo tan pequeno que podería ser calquera sitio, e é tamén esta deslocalización a que por momentos xoga en contra do propio filme ao negar ao espectador un contexto no que situar a historia.
Movémonos, entón, entre cinco espazos concretos: o Continental, a rúa, a casa de Ventura, a casa de Pincho e o bar Navy. Ademais, no universo de Continental é sempre noite, porque os universos dos personaxes non se poden desenvolver á luz do día: o contrabando, a prostitución, os asasinatos e os encontros amorosos son actividades clandestinas que hai que agochar na escuridade da noite. Nós, como espectadores, temos que aceptar este universo reducido e illado, no que non entra ninguén que non coñezamos, non hai policía nin perigo de que apareza, non hai mais lei que a que establecen Otálora e Ventura. Temos que aceptalo e o aceptámolo, e non é ata que analizamos en profundidade a película que xorde a dúbida: e ninguén advirte o que está pasando no Continental?
Por outra parte, a ambientación desta película merecería un texto independente. Preséntasenos unha iluminación case sempre en clave baixa, especialmente nas escenas da rúa e os encontros sexuais, con grandes contrastes que parecen, por momentos, evocar o branco e negro do cine negro clásico. Tamén se empregan cores excesivamente vistosas, tanto na iluminación coma no vestiario. O Continental sempre está ben iluminado, con música tranquila e festiva, é un refuxio para uns e unha condena para outros. O que está claro é que é mellor que a rúa: presenciamos un exterior case en ruínas, no que a través das cores e as luces podemos sentir a humidade do espazo e o frío da pedra.
A máxima mostra deste emprego das cores e a iluminación está nas secuencias de sexo entre Pincho e Anabel, nas que os corpos se iluminan dun azul forte sobre un fondo negro. Este azul eclipsa as cores reais da nudez dos personaxes e xera un ambiente íntimo e onírico. Parecen momentos soñados creados a través dun gran contraste entre as figuras e os fondos. É inevitable lembrar a través desta ambientación Querelle, de Fassbinder, estreada sete anos antes, que Continental podería tomar como referencia para o teatral deses decorados iluminados con luces esaxeradas e cores fortes, nada realistas.
Todo isto é proba de que Wolfgang Burmann, director artístico, non deixou nada ó azar; tampouco o deseñador do vestiario, Javier Artiñano, cun traballo no que destaca a escolla das cores nas prendas dos personaxes: os homes, que son os que traballan na escuridade, na clandestinidade e no crime, visten todos cores escuras; mentres que as mulleres, que representan a alegría e a inocencia, levan as cores vivas.
Raúl Veiga, guionista de Continental, creou unha trama que xira arredor de dúas historias: a de Otálora e Ventura e a de Pincho e Anabel. Evidentemente, as tramas mestúranse e entrelázanse durante a hora e media que dura o filme. Hai que recoñecerlle ao guión de Continental un certo risco na estrutura narrativa: comeza co trunfo de Gonçalves, o capo e dono do lugar, e Ventura, Otálora e Ruda deben respectar as súas palabras: “o Continental non se reparte”. Quince anos despois, morto Gonçalves, todos os personaxes teñen un pasado latente, ás veces difícil de descifrar. Así, Continental pode resultar difícil de comprender nun principio: moitas personaxes, moito misterio e moitas tramas entrelazadas. Con todo, esta é unha película para non quedarse nun primeiro visionado, senón para vela varias veces e poder entender ben todos os fíos, todas as tramas complexas que levan aos personaxes a facer o que fan.
Xavier Villaverde contou cun elenco moi numeroso e con actores e actrices, a maioría españois, con grandes traxectorias, como Marisa Paredes, Héctor Alterio ou Eusebio Poncela, e intérpretes nos seus primeiros anos como Jorge Sanz ou Cristina Marcos.
Aínda que Continental é unha historia de dúas bandas inimigas que loitan polo poder, este conflito é o trasfondo dunha historia moito máis interesante: a de Anabel, interpretada por Cristina Marcos, que poderiamos considerar a verdadeira protagonista da película.
Todo o optimismo da historia personifícase nun único home: Pincho. Pincho trae ao Continental a esperanza e a bondade no seu xogo con Anabel, pero tamén a inocencia e a inxenuidade. Anabel é consciente da súa condición e sabe que non vai poder escapar. Pincho é moito máis libre e cre que pode salvala. Non a convence ata que confesa que matou a Ventura, e só nese breve instante hai un fugaz vestixio de esperanza para ela, que dura o pouco que tardan en atopalos na súa fuxida e matar a Pincho. É precisamente nestes últimos minutos da película cando vemos por primeira vez a luz do día. Así, Xavier Villaverde emprende un sutil engano ao espectador: todo o tempo foi noite e agora é día, cando os protagonistas están a punto de conseguir fuxir e deixar atrás o inferno que vivían. Chéganos a través do amencer un indicio de esperanza para Anabel e Pincho, pensamos que chegou o seu momento, que por fin acaba o pesadelo desa longa noite. Pero a luz do día non é suficiente para sobrevivir: Pincho acaba morrendo asasinado e Anabel debe quedar no Continental.
Anabel é un personaxe bastante críptico, especialmente na súa relación con Ventura: sabemos que el lle paga para que lle inxecte a morfina como se se tratase dun servizo sexual, pero non son visibles os seus sentimentos cara el. Que sinte? Amor, mágoa, odio?
O director xoga co personaxe de Anabel igual que xogan con ela Ventura e Otálora. Porque Otálora e a súa banda poderíana matar. Porque nós como espectadores case desexamos que a maten despois de Pincho: o que lle espera é, seguramente, peor que iso. Despois de vivir a morte do seu pai de nena, de ter que dedicarse á prostitución e verse obrigada a rexeitar por natureza calquera forma de amor que se lle presenta, ten que soportar que asasinen diante dos seus ollos á súa única esperanza de deixalo todo atrás e poder ter unha nova vida. Así, ten que volver á noite, ao pesadelo que para ela é o Continental.
O último plano da película confirma o que xa sabiamos: Anabel está de volta no Continental. Este plano, tan fermoso como desolador, pon de novo a Anabel no lugar no que empezou; se cadra, agora máis rota, pero tamén máis forte. A historia que empeza agora, mentres Anabel mira o seu rostro no espello, é ben distinta e mesmo máis profunda. E en realidade é en Anabel onde máis viva está a lembranza do capo Gonçalves, que, aínda que só sae nos primeiros minutos da cinta, é un personaxe máis da historia. Unha pantasma que está presente todo o tempo e cuxa morte cambiou a vida de todos e cada un dos personaxes do filme.
Hai no Continental unha figura materna para Anabel: Julia, a prostituta maior, interpretada por Marisa Paredes. Julia é, igual que Anabel, unha das verdadeiras vítimas da morte de Gonçalves. É un símbolo do pasado e nela tamén segue viva esa pantasma. Quere evitarlle a Anabel a vida da que ela xa non pode fuxir, a dor que ela xa non pode evitar. Hai un momento no que Julia di: “eu tería que ser músico, coma ese”. Podemos imaxinarnos por que o di: ser músico parece máis tranquilo que ser prostituta. Con todo, máis tarde, no seu monólogo no que fala a Gonçalves, recupera esta idea cando di: “tiñas que ter sido músico, Gonçalves, así non te mataban”. Así entendemos que a súa vida non só carece de sentido polo seu traballo, como puidemos entender antes, senón tamén pola súa perda. Non lle bastaría con ser ela música. Tería que selo el tamén, para así estar vivo.
Xavier Villaverde sitúanos como espectadores nunha posición externa, non vemos o que pasa no Continental a través dos ollos dun personaxe concreto senón que asistimos a (case) todo: o falso asasinato de Otálora, os encontros de Anabel e Pincho, a morte de Ventura. Isto danos liberdade á hora de xulgar os actos de cada un. E ese é un dos puntos fortes do filme: ao non ter unha perspectiva concreta, recoñecemos os erros e as intencións dos personaxes, e iso fainos máis humanos, máis cribles. É a forma que ten Xavier Villaverde de falarnos da vida, da ambición, do amor e do orgullo.
Estamos, entón, no ano 2019 reflexionando sobre a pegada de Cinegalicia 30 anos despois. Continental non tivo a acollida que se esperaba, quizais porque era un xénero demasiado alleo e o público estaba acostumado a consumir ese cine de gánsteres en versións americanas. Falouse tamén da complicación da trama ou de se realmente se podía considerar cinema galego, pois estaba en castelán, non estaba rodada en Galicia e apenas había actores galegos. Hai que ter en conta que o filme chegou nun momento no que non había en Galicia unha industria cinematográfica, non había, sequera, centros de formación audiovisual, aínda quedaban dous anos para a inauguración da Escola de Imaxe e Son da Coruña. Nese sentido, Xavier Villaverde fixo unha aportación ao cinema galego especialmente valiosa. Continental puxo sobre a mesa a posibilidade de facer cinema de xénero dende Galicia, os espectadores e os futuros cineastas puideron comprobar que isto era posible. Por iso parece inxusto valorar a súa repercusión atendendo unicamente á billeteira, porque aportou algo moito máis importante: plantar os erros que non se volverán repetir; porque as películas son tamén manuais de instrucións, e cada un pode ver en Continental esquemas que desbotar ou esquemas que retomar.
Mesmo eu, que nacín sete anos despois daquela estrea de Sempre Xonxa, Urxa e Continental, podo chegar a sentir nostalxia daquel momento que non vivín, no que o máis bonito e excitante era que non se sabía o que ía pasar; se Galicia podería estar por fin no mapa do cinema.
Co paso dos anos, Continental tenas todas para converterse nunha desas pequenas xoias que pasaron desapercibidas pero que acabaremos valorando como merece e agradecendo que alguén tivera o valor de facer algo así.
Referencias
Veiga, Raúl (1991). “Continental: O Guión”, A Coruña: Os libros da fenda.
As testemuñas de Pepe Coira (do equipo de organización de Cinegalicia) e Rosa Suárez (espectadora), que aportaron o seu recordo e o que para eles significou Cinegalicia.