CINEMA PORTUGUÉS, O PODER DO IMAXINARIO
O cinema portugués volve estar de xira neste outono polo estado español, percorrendo festivais e filmotecas xa que non atopa acomodo nas salas comerciais: hai unhas semanas, un mesmo ciclo con diferentes programas comezou a súa andaina no Festival de Cinema Europeo de Sevilla para instalarse despois nas pantallas do Centro Galego de Artes da Imaxe (CGAI), do Instituto Valenciano do Audiovisual e da Cinematografía (IVAC) e da Filmoteca de Cantabria. Moitos dos seus títulos son vellos coñecidos desta revista, como Tabu (Miguel Gomes, 2012), Sangue do Meu Sangue (João Canijo, 2011), A Espada e a Rosa (João Nicolau, 2010), Gambozinos (João Nicolau, 2013), Torres & Cometas (Gonçalo Tocha, 2012) ou 3 x 3D (Peter Greenaway, Edgar Pêra y Jean-Luc Godard, 2013), mais a sensación a estas alturas é que por moito que falemos de cinema portugués, os seus mellores traballos seguen sendo descoñecidos para o público español, basicamente por falta de oportunidade para velos.
Coñecendo ao Veciño
As cinematografías pequenas semellan condenadas ao exotismo, cando menos até que apareza un filme capaz de fender unha vez por década (no mellor dos casos) a barreira da súa invisibilidade: pasou hai uns anos con 4 luni, 3 saptamâni si 2 zile (Cristian Mungiu, 2007), a obra que situou ao novo cinema romanés no centro da cinefilia actual (e aí segue), e pasou hai xa case dous anos con Tabu, o filme-acontecemento que permitiu que moitos outros títulos portugueses se infiltren nas pantallas desta banda da barra de bacallau. A historia dese crocodilo triste e melancólico é só unha entre as moitas que Pilar, a súa verdadeira protagonista, podería ter visto no cinema ou mesmo imaxinado: un día son os amores frustrados de Aurora e Ventura, e outro día a cotidianidade lúdica de João Nicolau, as disfuncións familiares de João Canijo, as atmosferas ominosas de Sandro Aguilar ou o romanticismo distanciado de Rita Azevedo Gomes.
Pilar (Teresa Madruga) en Tabu (Miguel Gomes, 2012)
Todos estes cineastas levan anos desenvolvendo esta caste de historias, mais agora a dúbida está en saber se no futuro inmediato poderán seguir filmando. A pantasma do ano cero, do momento no que non haxa financiamento para ninguén, espertou entre a cinefilia lusófila unha curiosidade militante que ten moito de tautoloxía: cómpre ver cinema portugués para que siga habendo cinema portugués! Neste contexto, programar arestora un ciclo luso en Valencia, Sevilla, Santander e A Coruña ten unha dobre función: dunha banda, dar a coñecer ao espectador destas cidades eses filmes dos que tanto falamos e tan poucas veces podemos ver en pantalla grande; e doutra, amosar o seu modelo estético e industrial nuns tempos nos que a cinematografía española se enfronta a problemas demasiado semellantes aos da súa veciña como para non aprender do seu exemplo.
Universos Paralelos
Pilar, a-muller-que-vai-ao-cinema de Tabu, imaxina a historia apaixonada da súa veciña Aurora segundo as convencións dos filmes de aventuras exóticas que máis lle gustan, fuxindo deste xeito dun presente troikado para entrar nun dos moitos universos paralelos que permite o cinema. Esta caste de fugas cara o imaxinario sempre foron habituais na cinematografía lusa, dende as parodias históricas de Manoel de Oliveira até a picaresca desvergoñada de João César Monteiro. Nos últimos tempos, sen embargo, esta semella ser a única saída posíbel para sobrelevar os males enquistados na sociedade portuguesa: Pilar, igual que os soñadores de João Nicolau ou os avatares cinéfilos de João Pedro Rodrigues e João Rui Guerra da Mata, sublima a súa mediocridade para protexerse das miserias que aniñan dentro e fóra da pantalla. A outra opción posíbel é a inmersión no maligno, como levan máis dunha década facendo João Canijo e Teresa Villaverde ao retratar a violencia atávica dos seus paisanos, ou como tamén propón Sandro Aguilar nunha obra tan asfixiante como A Zona (2008), onde tódolos acontecemento están filtrados por un clima de pesadelo digno dos mellores traballos de David Lynch ou Nicolas Winding Refn.
Calquera destas dúas actitudes ofrece ao espectador unha viaxe de ida e volta entre o real e o imaxinario que ten sempre ao cinema como canle principal: Miguel Gomes, João Nicolau, João Pedro Rodrigues e João Rui Guerra da Mata exploran eses outros mundos que tamén hai neste a través do cinema, mentres que João Canijo, Teresa Villaverde e Sandro Aguilar exploran o real até tal grao de estilización que chega un momento no que os seus filmes semellan tan ou máis fantasiosos que os dos primeiros. A traxectoria recente de Pedro Costa amosa perfectamente este desprazamento: desque atopou o rexistro axeitado para filmar aos veciños de Fontainhas en No Quarto da Vanda (2000), cada nova entrega da súa saga caboverdiana vaise arredando do naturalismo para entregarse a unha abstracción cada vez máis onírica, como ocorre en Sweet Exorcism (2012), se cadra a súa mellor curta Post-Fontainhas. Neste traballo, Costa evoca un episodio do que xa se falaba en Juventude em marcha (2006): a fuxida dos caboverdianos ao mato que rodea Lisboa para evitar o maltrato dos soldados triunfantes. Máis preto de Jacques Tourner ca nunca, Costa segue filmando os corpos coma se fosen tallas barrocas, confrontando desta vez a Ventura cun soldado inmóbil no interior dun ascensor que se transforma de súpeto en purgatorio. Na práctica, ao pecharse nese espazo máis mental que real, Costa non deixa de compartir a mesma actitude que Gomes, Nicolau, Rodrigues e Guerra da Mata, ao procurar a orixe dos traumas que atormentan ao seu país no terreo do imaxinario.
Sweet Exorcism (Pedro Costa, 2012)
O caso de João Pedro Rodrigues e João Rui Guerra da Mata resulta paradigmático desta dobre articulación dos problemas individuais e nacionais. Estes dous cineastas chegaron a un punto de non retorno con A Ultima Vez Que Vi Macau (2012), un filme fascinante onde o real -a cidade- se dilúe no seu dobre cinematográfico. Esta fórmula atopa continuidade en Mahjong (2013), unha curta na que Rodrigues e Guerra da Mata levan o exotismo de Oriente ás paisaxes banais de Occidente: toda a súa acción transcorre nun polígono industrial preto de Vila do Conde, onde o ordinario se transforma en extraordinario grazas, de novo, ás convencións do film noir. Esta caste de divertimentos estalles permitindo afondar, coma quen non quere a cousa, na memoria das vellas colonias portuguesas, un tema que non por casualidade comparten con Tabu. O pasado volve así ao presente coma unha ferida que nunca remata de curar, como ocorre tamén no debut en solitario de Guerra da Mata trala cámara, O que Arde Cura (2012), outra viaxe no tempo, desta vez até o día no que arderon os Grandes Armazens do Chiado en Lisboa, onde o soliloquio do seu protagonista, interpretado polo propio Rodrigues, xungue sen fisuras drama persoal e drama nacional.
De tódolos filmes incluídos neste ciclo, só Rafa (João Salaviza, 2012) semella manterse dentro dos parámetros do realismo. Moito máis preto d’Os Mutantes (Teresa Villaverde, 1998) que de Sweet Sixteen (Ken Loach, 2002), a obra de Salaviza transmite os problemas dun adolescente que vive unha existencia entrecortada mediante o emprego sistemático da elipse como principal recurso narrativo. Pola contra, outra curta recente protagonizada por adolescentes, Baby Back Costa Rica (Gabriel Abrantes, 2011), xoga ao equívoco co espectador ao filmar a banalidade dunha tarde de piscina coma se fose un pesadelo propio de Sandro Aguilar. Terá que ser João Nicolau o que ofreza unha visión un pouco menos sombriza e máis optimista da xuventude portuguesa ao permitirlle ao protagonista de Gambozinos que combata tódalas ofensas que recibe nun campamento de verán coa forza da súa imaxinación.
Gambozinos (João Nicolau, 2013)
A única cineasta que, en teoría, semella allea a este vaivén entre o real e o imaxinario é Rita Azevedo Gomes, que é capaz de ofrecer en A Vingança de Uma Mulher (2012) unha adaptación exemplar do relato homónimo de Jules Barbey d’Aurevilly. A través dunha narrativa que avanza case a cámara lenta, a cineasta sitúase na liña dos filmes de época Éric Rohmer e, sobre todo, de Jean-Marie Straub e Danièle Huillet, fuxindo sempre da ironía coa que Manoel de Oliveira ou Raúl Ruiz abordan esta caste de traballos. O efecto, a estas alturas, é sorprendente, e provoca a mesma incomodidade no público que no seu protagonista masculino ao escoitar o truculento relato da Duchesse de Sierra-Leone. Ante todo, o que a cineasta filma é o acto de contar esa historia, ofrecendo así implicitamente unha nova fuga cara universos paralelos.
O Remuíño da Non-Ficción
Boa parte das grandes obras da cinematografía portuguesa sitúanse xusto no gume entre a ficción e a non-ficción, como O Pintor e a Cidade (Manoel de Oliveira, 1956), Belarmino (Fernando Lopes, 1964), Que Farei Eu Com Esta Espada? (João César Monteiro, 1975), Trás-os-Montes (António Reis e Margarida Cordeiro, 1976), No Quarto da Vanda (Pedro Costa, 2000), Aquele Querido Mês de Agosto (Miguel Gomes, 2008) ou a propia A Ultima Vez Que Vi Macau. Todos estes filmes transcenden o real mediante os códigos e a posta en escena da ficción, mais cando é a propia ficción a que sublima o real, que saída lle queda á non-ficción? A resposta, obviamente, é que non ten porqué mudar de traxectoria, como amosan E Agora? Lembra-me (Joaquim Pinto, 2013) e Terra de Ninguém (Salomé Lamas, 2012), dous documentários que funcionan como documentos en bruto do real que derivan paseniñamente cara a abstracción.
Joaquim Pinto (esquerda) e Nuno Leonel (dereita) en E Agora? Lembra-me (Joaquim Pinto, 2013)
O primeiro destes traballos é o vídeo-diario do produtor e deseñador de son Joaquim Pinto, un deses nomes ubicuos na historia dos últimos trinta anos de cinema portugués que se viu obrigado a arredarse das rodaxes profesionais para repoñerse das dúas doenzas que o consumen: o SIDA e a Hepatite C. E Agora? Lembra-me xorde daquela como unha reacción natural ante o seu retiro forzado, case coma un xeito de facer terapia, coma ocorría na fundacional Silverlake Life: The View from Here (Tom Joslim & Peter Friedman, 1993). Porén, Pinto ten moito máis humor e sobre todo mellor saúde que Tom Joslim, de xeito que o seu diario se vai desprendendo pouco a pouco do seu ton inicial de informe clínico para converterse nunha arroutada vitalista ateigada de reflexións filosóficas. Para Pinto só hai un paso do particular ao universal, polo todo cabe no seu vídeo-diario: a memoria, a doenza, os amigos, a familia, a parella, o sexo, a terra, os animais, os incendios, os veciños… E Agora? Lembra-me funciona entón por acumulación, sen ningún remorso, coa liberdade que dá filmar coma se cada día puidera ser a última vez.
Terra de Ninguém opta en troques pola estratexia contraria: a maior parte da súa metraxe consiste nunha longa entrevista con Paulo Figueiredo, un ex-mercenario que fixo do asasinato a súa profesión, xa fose no nome do exército portugués durante a Guerra de Angola, da CIA en El Salvador, ou dos GAL na propia España. Figueiredo é unha persoa difícil de entrevistar, xa que non gosta de alongar as súas respostas malia non ter ningún problema en falar das súas actividades. Emporiso, o filme funciona como un duelo entre a cineasta e o entrevistado no que Salomé Lamas decide elidir tódalas súas preguntas, para que así as declaracións de Figueiredo resulten aínda máis estarrecedoras. A escolla dun dispositivo tan minimalista serve para descontextualizar o relato, de xeito que este personaxe se vai diluíndo pouco a pouco na súa propia pantasma.
Paulo Figueiredo en Terra de Ninguém (Salomé Lamas, 2012)
A non-ficción ocupou tamén un lugar destacado na produción audiovisual de Guimarães 2012 Capital Europea da Cultura. Este programa tentou repartir o seu orzamento entre o maior número de cineastas posíbel para que todo o mundo puidese rodar algo nun ano no que o estado non destinou nin un can ao cinema. O resultado foi ambicioso, variado e, por desgraza, moi irregular, como lle ocorre ao filme colectivo Centro Histórico (Aki Kaurismäki, Pedro Costa, Víctor Erice e Manoel de Oliveira, 2012), onde cabe dende esa marabilla que é Sweet Exorcism até a nova brincadeira de Manoel de Oliveira, O Conquistador Conquistado, que non vai alén do comentario simpático sobre o turismo contemporáneo. Por sorte, Aki Kaurismäki mantense no seu nivel habitual, malia que o seu episodio, O Tasqueiro, está ateigado de lugares comúns; e Víctor Erice soubo aproveitar esta oportunidade para ofrecer en Vidros Partidos. Testes para um Filme un esbozo do que podería ser, de contar con algo máis de metraxe, unha peza na liña de 二十四城 (24 City, Jia Zhang-ke, 2008). Neste episodio, as historias reais dos antigos empregados dunha vella fábrica téxtil transfórmanse mediante o traballo de posta en escena nun relato polifónico, recitado por actores profesionais, que aspira a representar o conxunto da clase obreira portuguesa.
Dentro desta produción tan diversa, o mellor documentário financiado pola Fundação Cidade de Guimarães foi O Fantasma de Novais (Margarida Gil, 2012), unha biografía dun deses homes que semella ter estado en todas partes e ter coñecido a todo o mundo: Joaquim Novais Teixeira (Guimarães 1899 – París 1972). Monárquico en Portugal, republicano en España, xornalista no Brasil e crítico de cinema en Francia, a pista deste personaxe vaise seguindo a través dunha serie de entrevistas que se organizan mediante a recreación ficticia da investigación que deu orixe a este filme. O Fantasma de Novais preséntase polo tanto como unha obra en proceso que se atreve a contar a historia de Novais como unha mise-en-abyme, documentando deste xeito a anguria que sempre acompaña a calquera traballo creativo.
O Fantasma do Novais (Margarida Gil, 2012)
Por último, xa que este texto comezaba falando de Tabu, se cadra cómpre rematalo cun parágrafo adicado ao último traballo de Miguel Gomes, Redemption (2013), unha exploración do arquivo cinematográfico á procura da humanidade perdida daqueles gobernantes conservadores responsábeis do actual ‘austeritarismo’ que atravesa toda Europa. Pouco importa que os textos que acompañan a estas imaxes sexan outra invención máis, porque o poder de suxestión desta peza vai alén do seu evidente oportunismo. A relectura destes materiais proposta polo equipo estrela da produtora O Som e a Fúria -Miguel Gomes como director, Mariana Ricardo como co-guionista, João Nicolau como montador e Sandro Aguilar como produtor- supón unha verdadeira lección para todos aqueles que non saben como enfrontarse á crise: nada mellor que apropiarse do discurso do poder para despois subvertelo coa forza da imaxinación… Neste xesto de facer cinema con imaxes alleas por falta de recursos para filmar imaxes propias radica unha das grandes virtudes da cinematografía portuguesa: a súa inmensa capacidade para inventar continuamente novas formas a través das que seguir existindo. Velaí a súa mellor ensinanza, para quen a queira aprender!
