Curtas Vila do Conde 2023: Camiños da ficción

Natureza humana, de Mónica Lima (2023)

“A procura leva implícita a forma da esperanza (…) e a esperanza inclúe, en si mesma, o dinamismo da procura.” Leo estas palabras do filósofo catalán Josep Maria Esquirol no tren de volta a Porto tras uns días no Curtas Vila do Conde, que este ano celebrou a súa 31.ª edición, e paréceme recoñecer nelas unha síntese do que supón un festival destas características.

Poderiamos dicir que a curtametraxe é un formato que privilexia a procura. Unha maior economía de medios respecto á longametraxe así o permite. Na curta dan os seus primeiros pasos as novas fornadas de cineastas, tenteando os xiros dunha linguaxe propia, e á curta regresan cineastas xa consolidados para condensar a súa práctica ou ben ensaiar novos camiños. Basta con asomarse ao Curtas Vila do Conde para comprobar que hai curtas de toda clase. Seguindo o programa do festival, poderiamos clasificalos en distintas seccións — competición nacional, internacional, experimental, estudantil, ademais das retrospectivas —, pero os ecos e as semellanzas pronto desbordan categorías tan funcionais e suxiren outros vínculos máis íntimos.

Para o espectador, penetrar nesta miríade de películas breves é á vez fascinante e esgotador. Nas pantallas do Teatro Municipal sucédense visións do mundo radicalmente distintas, e todas contan con media hora como máximo para armar a súa propia coherencia e deixar algunha pegada na memoria. A nosa tarefa, entón, é tamén a da procura. E, con todo, que buscamos exactamente?

Velaquí unha resposta posible para orientarnos no camiño: buscamos imaxes que manifesten un desexo polo cine, calquera indicio de vitalidade que asome de súpeto nun movemento, nunha mirada, nunha elisión. Películas nas que poidamos recoñecer esa forma da esperanza da que fala Esquirol, que no fondo é o mesmo que dicir: buscamos películas que emprendan unha procura.

Neblina, de Milene Coroado (2022)

O noso primeiro achado preséntase discretamente, escondido na competición estudantil. Neblina (Milene Coroado, 2022) abre coa imaxe dun descampado e un coche que estaciona no medio da nada. Unha moza sae do asento do copiloto — o que nos leva a supor que non viaxa soa — e axiña a vemos mergullarse nunhas augas turbias e lamaguentas. A continuación, un plano aberto móstranos unha pendente de terra que a moza sobe traballosamente para regresar ao coche, mentres soa unha música afastada. No coche non hai ninguén máis; cae a noite, e o fulgor duns fogos artificiais ilumina por instantes o rostro da moza. Pola mañá, un home que conduce un tractor achégase ao coche e dá uns golpes no cristal. A moza esperta e trata sen éxito de arrincar o motor.

Dito así, non parece que suceda gran cousa. Se un trata de condensar o argumento nunhas poucas liñas, este evapórase. Con todo, neses planos longos e pausados, cuxa duración aparece ditada polas accións que os atravesan, hai unha gran tensión que electriza a imaxe. Parece coma se, no interior dun cine lento e contemplativo, Coroado inxectase a concisión narrativa do cine clásico, e a partir do choque entre ambas as forzas modelase a súa película. E falamos do interior, mais o elemento narrativo hai que buscalo máis ben nas marxes da imaxe, mesmo nas súas xuntas. Na primeira escena, o enigma discreto dos ocupantes do vehículo (quen conducirá?); na segunda, o desconcerto da auga (que terá que ver co descampado?); na terceira, a música afastada (anunciará algunha presenza non desexada neste lugar solitario?), e así sucesivamente.

Esta película de natureza esquiva, próxima ao cine cheo de lagoas e de puntos de fuga de Angela Schanelec ou Louise Donschen, aparece como elemento de contraste nunha programación onde prevaleceu un modelo narrativo máis convencional. Presentada en competición tras o seu paso por Cannes, Corpos cintilantes (2023) é un bo exemplo diso. O debut de Inés Teixeira narra unha historia universal que sempre reclama ser contada de novo desde as súas particularidades: ese momento no que un vínculo estraño xorde entre dous adolescentes e vai tomando a forma da atracción ou do amor. O seu maior acerto é o de manterse nun plano de ambigüidade, deixando o romance en suspensión e centrándose máis ben en explorar o desconcerto e as inseguridades do seu protagonista, cun interese polo corpo que xa avanzan tanto o título como a imaxe inicial dunha estatua de pedra. Aínda que iso non nos aforra un paseo polos grandes tópicos do subxénero de amores adolescentes — do xogo da botella ao primeiro porro —, filmados desde un achegamento naturalista que trae varios déjà-vus, múltiples xestos insisten en romper esa costra de lugares comúns. É precisamente cando a película se afasta do universal para cristalizar nas particularidades — por exemplo, o xogo dos protagonistas cunha lámpada táctil ou o travelling cara a un vaso de flores onde a noite deixa paso ao día — que vemos activarse unha procura real e emocionante.

Corpos cintilantes, de Inés Teixeira (2023)

Sen abandonar o cine portugués, pasamos das aprendizaxes de adolescencia ás relacións de parella coa xusta gañadora da competición nacional: Natureza humana (Mónica Lima, 2023). O argumento podería espertar certas reticencias — unha parella confinada nunha casa con xardín durante a pandemia: quedará algunha película pandémica por estrear? —, pero axiña quedan atrás. A película abre con dúas imaxes dunha beleza simple: na primeira, un pavo real paséase por unha rúa baleira; na segunda, unha bolsa rompe e un puñado de laranxas cae polas escaleiras. Son os únicos indicios que veremos do mundo que se estende máis aló da casa. O xesto da cámara seguindo unha das laranxas na súa caída marca o interese polos acontecementos mínimos que atravesa toda a película; acontecementos que, na súa discreción, van conformando o mundo.

E neses tempos de peche, o mundo é iso: unha parella nova, un bebé que non chega. O futuro que empuxa por baixo dun tempo que parece estancado e indiferente, igual que as hortalizas van brotando da terra do xardín. Lima traballa con sutileza as dúas coordenadas que se nos fixeron máis presentes que nunca durante o confinamento, o espazo e o tempo, conferíndolles un peso estrutural: deseguida nos decatamos de que na xeografía dese pequeno mundo materialízanse as distancias emocionais — ela pasa as horas no interior da casa, el está case sempre no xardín —, e que a progresión natural da luz non marca o transcurso dun día real, senón dun día cinematográfico no que as estacións se dilatan para abarcar primavera e verán.

Atopamos un xogo parecido co tempo noutra das películas portuguesas en competición, Campos Belos (David Ferreira, 2023). Trátase dun falso plano secuencia — en realidade, cinco planos ensamblados hitchcockianamente a partir de fotogramas en negro — que empeza seguindo a un neno que se dirixe á escola pola mañá, e que vai saltando polas etapas sucesivas da vida do home até a noite escura na que un ancián, acompañado do seu can, detense xunto a unha igrexa onde un par de figuras velan un cadaleito. Parece coma se, no interior desta pequena película de proporcións excesivas, se aglutinasen varias micropelículas cos seus respectivos tons; pasamos, por exemplo, do realismo cotián da primeira escena aos claroscuros artificiosos do interior dun bar, máis próximos ao cine de Pedro Costa ou de Leos Carax. A pesar da beleza suxestiva das súas imaxes, que a intres empezan a esbozar unha visión singular do mundo, Campos Belos deixa unha sensación de sofisticado exercicio formal, cuxa frialdade retórica se constrúe á marxe da vida que pretende encapsular. A súa calculada posta en escena acaba por ilustrar a enorme distancia entre unha teoría da vida e a vida mesma, lonxe do fluír orgánico que lograba outra película de propósito similar como é Voci nel tempo (Franco Piavoli, 1996).

Campos Belos, de David Ferreira (2023)

O premio do público na competición internacional levouno outra película portuguesa formada integramente por planos secuencia: 2720 (2023). A curta de Basil da Cunha, que o próximo mes de agosto presenta longametraxe en Locarno, toma por nome o código postal da Reboleira, barrio marxinal de Lisboa onde sucede a película, e segue principalmente a dous personaxes: unha nena que busca ao seu irmán e un mozo que hai pouco que saíu do cárcere e trata de non chegar tarde ao seu primeiro día de traballo. Lonxe da cámara sosegada e ingrávida de Campos Belos, que en ocasións lembra aos ritmos de Béla Tarr, aquí o plano secuencia toma un aire pop máis próximo ao videoclip, e correspóndese á perfección coa labiríntica armazón de calellas da Reboleira, así como co denso tecido veciñal que imos descubrindo a medida que avanzamos.

A pesar de estar estilisticamente nas antípodas, poderiamos invocar de novo o nome de Pedro Costa por vía da metodoloxía. Da Cunha foi construíndo a súa obra ao redor da Reboleira, lugar onde vive, da mesma forma que Costa regresa unha e outra vez a Fontainhas. Trátase, en ambos os casos, de realizadores portugueses que non pertencen a eses barrios marxinais enfrontados á desaparición, cunha poboación de orixe maioritariamente caboverdiana, pero que se integraron neles e convertéronos progresivamente no centro da súa obra. O interese desta coincidencia vai máis aló da anécdota e recae nos métodos de produción, diferentes en ambos os casos pero moi enraizados nos respectivos barrios e baseados en procesos colectivos de creación. En 2720, esta colectividade entrelazada polo fluír da cámara toma aires de festa veciñal — parece que o barrio enteiro estea a tomar parte na película —, a pesar dunha historia marcada por múltiples problemáticas sociais e ensombrecida pola presenza ameazadora da policía.

2720, de Basil da Cunha (2023)

O caso de Corpos cintilantes, que xa comentamos máis arriba, lévanos a fixarnos noutras ficcións internacionais que chegan de Cannes, como a grega Midnight Skin (Manolis Mavris, 2023) ou a exipcia I promise you paradise (Morad Mostafa, 2023). A primeira é un delirio escuro no que unha enfermeira que cada noite soña con árbores empeza a notar transformacións no seu corpo cando esperta: primeiro, terra na boca, despois uns fíos que parecen brotar como raíces das súas costas. Na segunda, un mozo emigrante trata de sacar á súa familia de Exipto tras verse involucrado nun conflito violento. A priori nada teñen que ver a unha coa outra, pero postas de lado cos seus respectivos loureiros cannoises parecen debuxar unha continuidade estilística que se apoia nunha serie de constantes, entre as cales poderiamos sinalar un guión de factura clínica, un uso efectista do son, ou unha concepción da posta en escena baseada na monumentalidade das imaxes, que se suceden nunha serie de composicións impecables pero unívocas, pechadas, que desprenden un aire aséptico, como de laboratorio. Poderiamos estender algunhas desas observacións á portuguesa Cul-de-sac (Mário Macedo/Vanja Vascarac, 2023), que, con todo, é moito máis interesante, para considerar a pegada dunha certa internacionalización estilística vinculada por algunhas voces aos circuítos actuais de produción, nos que os grandes festivais serían á vez punto de partida — coas súas residencias, fondos, laboratorios — e destino.

O noso percorrido por algunhas das propostas de ficción mostradas no Curtas Vila do Conde vai trazando un mapa posible do festival, en cuxos polos sitúanse achegamentos moi distintos á materia do cine: por unha banda, películas baseadas principalmente no guión, cunha posta en escena que se expón case como unha mera ilustración do argumento; doutra banda, películas que se entregan a unha exploración desigual das especificidades do medio audiovisual, de tal maneira que acaban escorándose perigosamente cara a unha preponderancia da forma. Poucas se sitúan nos extremos mesmos. A maioría navegan unha zona intermedia de negociación constante, e os seus acertos son moito máis valiosos que a constancia desapaixonada desoutras películas nas que nunca nada parece estar en xogo. Hai mesmo exemplos de películas que conseguen instalarse nunha sorte de equilibrio, ben sexa desde unha posta en escena sinxela e emocionante (Natureza humana) ou desde unha forma rechamante que canaliza con acerto as enerxías do argumento (2720). Un caso á parte é O filme feliz 🙂 (Duarte Coimbra, 2023), cuxa mestura ecléctica de estilos e formatos exponse como un diálogo coa herdanza cinematográfica, evocada a través dunha sorte de parábola — unha visita á casa baleira e chea de po dos avós, cun baúl do tesouro cheo de película e de cámaras vellas —; un diálogo que, por outra banda, retoma o vello principio da destrución como forma de seguir avanzando.

O filme feliz :), de Duarte Coimbra (2023)