Curtas Vila do Conde 2023: Outros camiños
Terra Mater, de Kantarama Gahigiri (2023)
Formas dun cine militante
Atopamos, na competición internacional do Curtas Vila do Conde 2023, varias películas que se sitúan nas marxes da ficción para abordar de forma directa unha serie de temas de carácter político. A súa afinidade non xorde tanto desas formas híbridas ou imprecisas, senón dun espírito militante que explora activamente maneiras de concretarse na materia cinematográfica.
Entre elas está Fala da terra (Benjamin de Burca/Bárbara Wagner, 2022), unha sorte de película-manifesto que presenta as reivindicacións do Movimento Sem Terra (MST) en Brasil. Fundado nos anos 80, trátase dun movemento de inspiración marxista que avoga por unha reforma agraria que garanta unha distribución xusta da terra, á vez que recorre á ocupación de terras improdutivas para implantar modelos de vida sustentables e autosuficientes. A película de Wagner e de Burca, desenvolvida conxuntamente cun grupo de teatro pertencente ao MST, é un artefacto fílmico interesantísimo que mestura o musical, o teatro de raíz brechtiana e o rexistro documental para compor unha sorte de presentación —tan creativa como didáctica— das loitas do movemento.
Outra forma posible dun cine militante atopámola en Terra Mater (Kantarama Gahigiri, 2023). Atravesada igualmente por un ritmo musical, a película de Gahigiri penetra nun gran vertedoiro por onde deambula unha sorte de espírito do lixo —talvez unha deusa da terra ferida— de inspiración afrofuturista. As implicacións do escenario son claras: desde a sobreexplotación dos recursos naturais até as dinámicas colonialistas que seguen rexendo o mundo, materializadas nas montañas de residuos tecnolóxicos que enchen a paisaxe africana, todas esas cuestións son condensadas nunha serie de proclamas cantadas ou declamadas. A estrutura abstracta da película, fortemente baseada na espectacularidade das súas imaxes a cámara lenta e na repetición de consignas reivindicativas, fan de Terra Mater un híbrido de documental e ciencia-ficción que deixa unha certa sensación de videoclip.
Nunha liña moi diferente está Contadores (Irati Gorostidi, 2023), que aborda as negociacións sindicais por un novo convenio do metal na Guipúscoa de 1978. A película céntrase case por completo nas asembleas, así como na redacción e manufactura dos panfletos, coma se fose a minuciosa recreación dun evento histórico. A clave da película atópase precisamente nesa idea da recreación, posto que Contadores parece máis o resultado dunha investigación historiográfica que non unha aproximación ficcionada aos eventos que narra. Con todo, a súa calculada posta en escena contradí por medio do artificio toda sensación de documental, xerando unha tensión onde a película gaña forza.
Contadores, de Irati Gorostidi (2023)
Reformulacións do arquivo
A programación do festival tamén deu conta dun interese crecente polo cine feito a partir de material de arquivo. A través das distintas seccións, atopamos propostas de natureza moi distinta: desde as reflexións históricas de Radu Jude, que traballa con xustaposicións comparativas (The Marshal’s Two Executions, 2018) ou disxuntivas (Punish and Discipline, 2019), até a ficción minimalista de Natalie Cubides-Brady en The Veiled City (2023).
Esta última recupera imaxes da Gran Néboa de Londres, que cubriu a capital inglesa en decembro de 1952, para fiar un relato distópico de catástrofes ambientais ao que dá forma mediante unha voz en off. É interesante ver como a fórmula se repite en varias películas do festival: a fantasía que xorde do estrañamento dunhas imaxes de carácter documental, propias ou de arquivo, integradas nun relato de ciencia-ficción. O exemplo máis interesante é Bloom (Helena Girón/Samuel M. Delgado, 2023), unha procura sensorial da mítica illa de San Borondón, que supostamente aparece e desaparece nalgún lugar do arquipélago canario. Entre a mestura heteroxénea de materiais que Girón e Delgado utilizan, atopamos rexistros de expedicións científicas no fondo mariño, que toman un carácter fantasmagórico baixo o signo da illa misteriosa. Se Bloom destaca entre estas películas de fantasía minimalista é precisamente porque dita fantasía emerxe das súas imaxes, a diferenza doutras películas que constrúen o seu xogo case enteiramente desde a narración en off; nesta liña, á xa citada The Veiled City poderiamos engadir And so it Came about: a Tale of Consequential Dormancy (Charlotte Pryce, 2023) ou The Secret Garden (Nour Ouayda, 2023), cuxa tensión entre a banalidade cotiá das imaxes e o relato fantástico da narradora é interesante, pero insuficiente.
Sobre as prácticas do cine de arquivo reflexiona Home, Revised (Inês Pedrosa e Melo, 2022). Presentada na competición estudantil, a película profunda con vontade ensaística nos problemas e desafíos de traballar con películas caseiras, tanto propias como alleas. A estrutura teórica da obra, debullada por unha voz en off, inclúe entrevistas con outras cineastas e interésase tanto pola poética destes materiais —que “parecen insectos atrapados en ámbar”— como polo seu valor histórico e social, sen esquecer o factor económico que determina a produción destas imaxes. Fronte á precisión do seu discurso verbal, a proposta visual da película é bastante máis difusa: a pesar dun interese manifesto por distintas temáticas (desde as imaxes costumistas até a Revolución dos Caraveis) ou posibilidades estéticas (por exemplo, as filmacións desenfocadas), a miúdo dá a sensación de que Home, Revised delega o peso do seu discurso na palabra, sen chegar a arrincar as imaxes dun plano máis ben ilustrativo.
Home, Revised, de Inês Pedrosa e Melo (2022)
Un caso diferente de reapropiación de materiais é o que propoñen dúas películas como Erotics of the Kitchen (Juliana Julieta, 2022) e Flyby Kathy (Pedro Bastos, 2023), ambas baseadas nunha relectura de películas pornográficas. O filme de Julieta recorre á parte máis material do cine para mesturar unha cinta erótica cunha gravación caseira na que aparece unha muller cociñando; trátase dunha película sen cámara, feita a partir de múltiples técnicas manuais que imprimen un ritmo veloz e unha serie de texturas nas que ambas as accións se dilúen. No caso de Flyby Kathy, Bastos adapta un podcast que explora a misteriosa desaparición da actriz Kathy Harcourt, e faino remitíndose tamén á base material do cine: nunha sala escura, acompañado de varias cámaras e pantallas, o cineasta examina unha copia en 35 mm da última película na que participou Harcourt. Como sucede coa obra de Julieta, que reactiva un certo erotismo ao disolver a exposición descarnada da cinta orixinal, tamén Bastos evita os puntos máis explícitos da película, centrándose sobre todo no rostro da actriz e nas incógnitas que rodean a súa vida.
Outra relectura ben diferente é a que propón Sandro Aguilar en Exotic Words Drifted (2023), que toma como material de base a película de John M. Stahl Leave Her to Heaven (1945). Aguilar selecciona unha serie de fragmentos nos que os personaxes, sempre a piques de falar, buscan formas de romper o silencio, pero non deixa que cheguen a atopar as palabras. Nesa especie de incomunicación constante, insiste na alteración das imaxes, que aparecen case sempre en negativo: os puntos máis escuros desbordan unha luminosidade estraña —o pelo castaño de Gene Tierney aparece como unha maraña de fíos dourados— e, á inversa, as paisaxes radiantes de Stahl locen opacas e sombrías, coma se unha tormenta estivese ao caer. Entre o cine experimental e o videoensaio, Exotic Words Drifted xoga a abrir camiños dentro dunha obra clásica, e apunta ás infinitas posibilidades —tanto lúdicas como ensaísticas— que se esconden dentro das nosas películas favoritas.
A película que clausurou esta 31.ª edición do Curtas Vila do Conde foi a longametraxe Retratos Fantasmas (Kleber Mendonça Filho, 2023), outra película xurdida dun amor profundo polo cine e composta maiormente por material de arquivo. Coma se fose un contraplano de Goodbye, Dragon Inn (Tsai Ming-liang, 2003), o cineasta brasileiro trasládanos a comezos de século para rexistrar a decadencia e o peche dos grandes cines da súa cidade natal, Recife. O seu gran pulso narrativo e un espírito lúdico fan emerxer, no interior deste documental de carácter íntimo, moitas outras películas: unha de espías, un western, outra de aventuras… e en todas elas, a presenza das pantasmas que habitan a pantalla e esa sorte de templos, fráxiles e marabillosos, onde se lles conxura.
Retratos Fantasmas, de Kleber Mendonça Filho (2023)
