CURTOCIRCUÍTO 2019: LAURA HUERTAS MILLÁN: MULLER, NATIVA, OUTRO
No capítulo III do seu coñecido ensaio Woman, Native, Other: Writing Postcoloniality and Feminism (1989), Trinh T. Minh-ha trataba de reflexionar, a través do estudo da súa tradición oral -familiar, individual e cultural-, sobre como a antropoloxía é a base sobre a que a ideoloxía masculina occidental crea discursos hexemónicos. Para combatela, cuestionando as súas representacións e ofrecendo alternativas, comezara a súa práctica cinematográfica.
Nesta liña crítica, de longa tradición teórica e práctica, que toma o íntimo e próximo como materia prima, é onde Laura Huertas Millán (1983) construiu a súa obra. Unha produción interdisciplinar que busca combinar “fantasía, ciencia ficción e falso documental, para desenterrar representacións coloniais e desmontar as súas proxeccións de poder” e na que as súas curtametraxes, tan só a punta do iceberg dun conxunto maior, obtiveron recoñecemento en festivais como FIDMarseille e Doclisboa, chegando a Curtocircuíto 2019 no que será un dos primeiros focos no Estado español.
Nada en Bogotá, pero formada en Francia dentro da prestixiosa Escola Nacional Superior de Belas Artes, Huertas desenvolveu un intenso labor investigador culminada coa súa participación como visiting fellow do Laboratorio de Etnografía Sensorial de Harvard e cun doutoramento na Escola Normal Superior de París. Simultaneamente, produciu diversas pezas cinematográficas relacionadas co seu traballo teórico, clasificadas pola propia autora en dúas series: Exotismo e Ficcións Etnográficas.
A primeira inclúe os seus primeiros traballos, Journey to a land otherwise known (2011) e Aequador (2012), todos eles, como ben sinala Gilles Grand no catálogo de FID Marseille de 2012, reflexións sobre o contacto entre culturas, momento en que se crea a idea do outro, nativo e Novo Mundo. Desenvolve para iso un dispositivo fílmico que reflexiona sobre a “supervivencia da imaxinería exótica” que enxendra este choque, buscando ao mesmo tempo “a reinterpretación da historia”” e as súas imaxes, entendida como un reto estético e político.
As súas últimas obras ata a data, Sol Negro (2016), La Libertad (2017), El Laberinto (2018) e jeny303 (2018) continúan o camiño iniciado polas anteriores, pero incrementando considerablemente o abano temático e formal. En liñas xerais e segundo a propia Huertas trata de reflectir “situacións de mímese, alegorías, simulacións e espazos de cinema compartido, que buscan poñer nunha perspectiva política preguntas sobre a representación“. Todo iso para crear espazos de liberdade e emancipación en comunidades e individuos politicamente marxinados.
A pesar desta clasificación temática xeral, a riqueza da obra de Huertas permite tamén achegarnos a ela desde ángulos alternativos, unha serie de constantes temáticas que debullan dun modo transversal as claves do seu cinema. Entre outras, a reflexión constante sobre o cinema etnográfico, ou sobre conceptos como corpo, arquitectura e natureza.
Corpos: do nocturno ao concreto
É posible trazar un itinerario polo cinema de Huertas a través da progresiva materialización dos corpos. Así, en Journey to a land otherwise known estes son presenzas estrañas e etéreas: vagabundos nocturnos que, como sinala a directora, trazan vínculos entre etnografía e psicanálise para “indagar na parte inconsciente, opaca, violenta, que reside no desexo do exótico”. Estes represéntanse case sempre fragmentados e parcialmente en fóra de campo, como en Aequador, mimetizados coa natureza e asociados á práctica ritual. Nos dous casos son representacións do outro, contedores iconográficos que a voz en off, tan presente como xeradora de significado nos primeiros traballos de Huertas, trata de encher.
Posteriormente, o corpo vólvese completo, non só respecto á súa presenza en pantalla, tamén en canto á súa identidade: toma nome e apelidos. En Sol Negro, exploración sobre a enfermidade mental e a depresión que herda título do ensaio de Julia Kristeva, estes destacan pola súa rotundidade, pero tamén polo seu interesante xogo de máscaras e realidades: todos os papeis principais están interpretados pola directora e as mulleres da súa familia nunha sorte de exploración e exorcismo colectivo grazas ao uso liberador da ficción.
As últimas obras de Huertas, seguindo a liña de Sol Negro, mostran un corpo que non só materialízase, senón que tamén se feminiza. En La Libertad as protagonistas, mulleres de Santo Tomás Jalieza, comparten unha procura de espazos de liberdade e independencia mediante a fabricación artesanal de teares, segundo Huertas “un arquivo paralelo á historia oficial dos procesos de colonización, mestizaxe e independencia”. O dispositivo fílmico da directora transfórmase, en consecuencia, buscando tecer redes de enunciación e colaboración efectivas, converténdose nunha ferramenta política máis para a emancipación duns corpos tradicionalmente marxinalizados.
Arquitectura: ruína, porta e simulación
En Trees Down Here (2018), presentada na última edición de Curtocircuito, Ben Rivers mostraba de forma amable e humanista a realización dunha vella utopía: a convivencia en igualdade entre natureza e arquitectura, materializada nos edificios universitarios do Churchill College, reformados recentemente polo estudo 6a Architects. O mozo director rodaba alí con sensibilidade mekasiana aqueles espazos intermedios onde se entrelazan ambos os mundos: un recibidor, unha parede de cristal ou un paseo arborizado.
A forma en que Laura Huertas achégase en jeny303 ao emblemático Edificio 303 de Bogotá é radicalmente oposta, e parece resumir o constante contraste que a súa obra establece entre arquitectura e natureza. Construído a mediados dos sesenta seguindo os pasos desa utopía arquitectónica que o movemento moderno había levado a varias cidades suramericana, é agora unha ruína que habita Jeny, unha moza transxénero cuxo relato se mestura co do edificio que a acubilla. O resultado é un retrato conxunto no que ecoan con naturalidade os múltiples fracasos da sociedade colombiana.
Esta idea de ruína, de arquitectura como corpo estraño e cambiante que acubillou esperanzas dunha sociedade distinta e moitas veces imposta verticalmente, percorre unha e outra vez a obra de Huertas con distintas variacións. Xa na primeira metade de Journey to a land otherwise known esta aparece asociada a un carácter enganoso e de significado esquivo, á representación non naturalista da mesma. Mediante un interesante uso do deseño sonoro e á suxestiva voz en off, o corpo de cemento do Xardín Botánico de Lille, realizado en 1948 por Jean Dubuisson, transfórmase na proa dun barco repleto de narrativas sobre o Novo Mundo e os seus habitantes, un navío que nos permite desembarcar nunha selva representativa dos niveis máis profundos do subconsciente colonizador.
Este carácter enganoso da arquitectura pódese transformar nunha non disimulada virtualidade no caso de Aqueador. Aquí aparecen como espazos completamente alleos á natureza que as rodea, propostas sociais para un territorio que non os acepta. Un conxunto que, como sinala Julien Farenc “explora a natureza como un espazo de emerxencia de otredade, unha paisaxe onde a imprenta do home, as súas narrativas e os seus monumentos permanecen bellamente fráxiles”.
O caso de El Laberinto, a arquitectura resume varios dos temas tratados anteriormente. Esta volve ser ruína, de novo porta a un soño furtado de futuro. Mentres que Cristóbal percorre os restos dunha antiga narcomansión situada na selva colombiana, Huertas liga a súa narración coas imaxes das grandes construcións de Dinastía (Richard e Esther Shapiro, 1981-89). Materiais dunha orixe distinta, pero de novo representativas dunha arquitectura ficcional que, como casa de ilusión, acubilla o desexo de riqueza dunha parte da sociedade colombiana ao mesmo tempo que reflicte a relación subxacente entre os países responsables de ambas as imaxes.
Documental etnográfico
Se existe un punto en común entre todas as pezas de Laura Huertas, é o modo no que se tenta reflexionar sobre como e onde poden atoparse ficción e etnografía. Un debate central ao longo da historia do documental que a autora colombiana deixa atrás para abrazar sen vacilación unha concepción abertamente híbrida do mesmo.
Así, desde Journey to a land otherwise known ata jeny303, Huertas amosa o seu interese por representar a alteridade a través de diferentes formas de ficcionalización, desprendéndose da pretensión de obxectividade científica da antropoloxía mediante distintos mecanismos formais. Xogos de identidade que esconden tensións familiares reais (Sol Negro), a inclusión de material procedente de series de ficción como Dinastía, tratada do mesmo xeito que o discurso do seu protagonista (El Labirinto), o traballo metafórico e non naturalista á hora de filmar localizacións como o Xardín Botánico de Lille (Journey to a land otherwise known) ou o traballo de posta en escena constante na súa obra (La Libertad). Como sinala a directora para este último “o filme exponse como unha ficción etnográfica, xa que todas as escenas, aínda que fosen captadas en momentos da vida cotiá, son consideradas como postas en escena; tanto eles como eu estabamos nun situación performativa creada pola rodaxe, conscientes de estar a construír tamén unha representación”.