Curtocircuíto 2021: Radar, o cinema máis narrativo, que non convencional
Un ano máis, o festival Curtocircuíto reuniu unha boa escolma do cinema mundial máis á vangarda na súa competición internacional. Radar é a sección para aquelas propostas, como ben se encargaba en anunciar o programador Brais Romero ao inicio de cada pase, que entran máis no “cinema narrativo, que non convencional”. Unha boa forma de definir, por exemplo, os dous filmes gañadores.
Al motociclista no le cabe la felicidad en el traje (Gabriel Herrera, 2021) é unha xoguetona peza que mestura tradición e modernidade en torno a un grupo de moteiros reunidos nunha selva. Rodada nun formato marcadamente vertical, propio dun teléfono móbil, a fita contrapón unha estética inspirada no folclore mexicano coas luces de neon que os protagonistas ensinan en torno ás súas motos. Estas bestas, nun sentido case literal, xunto coas poses fachendosas dos retratados, recordan ás condutas dos conquistadores españois en América. Así, dunha maneira tan performativa como lúdica, facendo sempre partícipes a estes rapaces do proceso creativo, retratándoos con respecto e sorna por igual, a película séntese libre, xovial e, como especificaron os membros do xurado no palmarés, vulnerable. En efecto, Herrera non ten medo á experimentación nin ao ridículo, probando que é un cineasta con ideas, alén de que a execución poida ser máis ou menos irregular. Estes son os filmes que hai que premiar, os que propoñen novos camiños sen preocuparse de acadar unha perfección mal entendida.
Outro cineasta novo que fai gala dun rigor formal exquisito é o vietnamita Phạm Ngọc Lân, que levou a mención do xurado por O río invisible (Giòng Sông Không Nhìn Thấy, 2020). O proxecto parte dunha antoloxía de curtas, Mekong 2030, que imaxina o futuro do río dende diferentes perspectivas culturais. Esta é claramente dende o budismo. Unha parella moza diríxese a un templo na procura dunha cura para o insomnio, outra máis vella reencóntrase anos despois da súa separación á beira do río. Son a mesma en tempos diferentes? A natureza do amor, o paso do tempo e a espiritualidade son evocados con acusado ton lírico nun traballo que recorda a Apichatpong Weerasethakul na súa vertente máis relixiosa, que ten certo ritmo e estética parecida ao primeiro Hou Hsiao-Hsien e que doe no seu romanticismo coma o Wong Kar-Wai máis contido. Sobra dicir, con estas referencias, que me pareceu un filme excelso. Quizais os programadores decidiron programalas seguidas, na mesma sesión, polo contraste entre tradición e modernidade que ambas as dúas pezas presentan. As comparacións rematan aí, pero dalgunha maneira ían ben xuntas.
A terceira nesa sesión era O que seica pasaría non ficase na casa (Was wahrscheinlich passiert wäre, wäre ich nicht zuhause geblieben, 2020), cun Willy Hans que repetía logo da súa presenza no festival coa serie Das satanische Dickicht (2014-2017). O estilo non dista moito do de aquelas curtas fantásticas, pero é máis radical se cabe. Cualificar este experimento de narrativo sería pasarse, digamos que é representacional e non abstracto. O seu director definiuno como unha “peza de cámara”, na que cinco personaxes disertan sobre diversas cuestións, aparentemente tan profundas como a materia escura, mentres no exterior se anuncia unha violencia urbana extrema. Primeirísimos primeiros planos inusitados, perspectivas imposibles, movementos de cámara epatantes, ruidismo musical… Todo semella posible nesta bizarrada cool, dunha elegancia tan evidente como actitude punk considerable. Falamos, de novo, dun filme de contrastes, que podería lerse como unha parodia de certa tradición de cinema vangardista, identificable por exemplo nos primeiros anos da obra de Philippe Garrel, por citar o primeiro nome que Hans me evoca. Estas tres pezas desta sesión constituíron para min o punto álxido do festival, concordo por completo co xurado, pero aínda hai varios nomes interesantes que rescatar de Radar.
Formas alternativas da non ficción
Un interese claro de Pela del Álamo dende que se fixo cargo do certame xa en 2013 foi o cinema documental. Hai mostras en 2021 de que este segue a gozar de boa saúde en Curtocircuíto. A máis evidente é Quattro Strade (2021), coa que Alice Rohrwacher se confirma como a gran retratista do rural italiano na actualidade. Trátase dun exercicio tan sinxelo coma o seguinte: durante a pandemia, a realizadora quere coñecer os seus veciños, toma as catro estradas (coincidentes cos puntos cardinais) que conducen ás casas máis próximas e sae á súa procura cunha vella cámara de 16mm en man e uns poucos rolos de película caducada. E fílmaos, fala con eles, e iso é todo. Apenas engade algún breve comentario en off. Dunha pureza, unha elegancia e un lirismo impresionantes. Un dos grandes filmes de 2021 para servidor.
Na mesma liña cómpre tamén destacar Sol de Campinas (2021), de Jessica Sarah Rinland, foco do festival en 2018; e Patrick (2020), do británico Luke Fowler, aínda que falemos de retratos máis elusivos. O primeiro céntrase nunha explotación arqueolóxica no estado de Acre (Brasil) e diría que os rostros que se ven no filme – se é que hai algún – son de pasada. O interese de Rinland é documentar as tarefas de escavación e catalogación que seguen estes profesionais, cunha claridade bressoniana. E máis nada, xa bastante é.
Igualmente, o filme de Fowler é tamén de arqueólogo, neste caso un escavador de imaxes que evocan a vida do que foi un dos máximos expoñentes da escena musical electrónica de San Francisco nos anos oitenta: Patrick Cowley. Fowler pregúntase: como é que retratamos unha persoa que leva morta trinta anos? Non pode representarse, haberá logo que buscar eses obxectos e lugares que falan por ela. E iso fai, filma nos sitios onde traballou e viviu, rexistra os seus documentos de traballo… E si, hai unha voz en off dun par de entrevistas, pero nada de cabezas cortadas. Cando comeza o filme, un pregúntase se está ante un exercicio vangardista de corte pictórico. Cando remata, sae coa sensación de ter coñecido a Cowley. É Patrick unha proposta tan didáctica como orixinal e estimulante.
Iconoclastas do fantástico
Nun terreo intermedio entre o documental e o fantástico, tamén o performativo, figura o último de Marie Losier,Taxidermisez-moi (2021). Neste lúdico e onírico filme chama a algúns colegas para que se vistan de animais e ponos a posar ante muros estampados con motivos naturais, nunha aproximación claramente irónica cara ao lugar que retrata, o Museo da Caza e a Natureza de París. Visto que é un encargo, non sei se a volverán chamar.
Outro enfant terrible de Francia é Bertrand Mandico, habitual do festival, que tivo o seu propio ciclo en 2018. Dead Flash (2021) é Mandico en estado puro. Tres historias con diferentes xogos de pantalla partida e diversa iconografía de marcado corte erótico, como se os seus personaxes estivesen sacados das páxinas de Metal Hurlant, esa revista de banda deseñada que revolucionou o xénero sci-fi e fantástico nos setenta. Unha proposta moi lúdica e metacinematográfica na que Mandico se coloca no diván para facer autoanálise da súa obra.
Pecharemos esta mención ao fantastique con Guy Maddin e a súa The Rabbit Hunters (2020), a nota discordante neste ronsel de loanzas. Moito me temo que dende que se aliou cos artistas visuais Evan e Galen Johnson, o cinema do canadense deixou de me atraer. Aquí pon a Isabella Rossellini a interpretar un director de cinema de aspecto andróxino, que experimenta un soño no que intenta reunirse coa súa amada, pero xorden unha serie de atrancos. É coñecido que Maddin sempre estivo interesado en replicar a estética do cinema silente con técnicas novas, mais a introdución de efectos visuais con CGI – obra dos Johnson – para recrear escenarios, que pareceran sacados (intencionadamente) dun espectáculo de feira cutre, emparenta máis estas últimas pezas dos artistas cun Sky Captain and the World of Tomorrow (Kerry Conran, 2004), que coas evocadoras e elegantes pezas do Maddin dos inicios.