DOC LISBOA 2016 (II / III): RETRATOS E CICATRICES

32-ismyrna

Segunda parte dunha crónica que comeza aquí

A pegada do pasado no presente do territorio, ou a forma na que o presente convive coa acumulación de pasados, sobre todo cando estes foron traumáticos, estaba na orixe de varios filmes presentados na competición internacional, como Ismyrne (Joana Hadjithomas & Khalil Joreige, 2016), Atlante 1783 (Maria Giovanna Cicciari, 2016), The Sea is History (Louis Henderson, 2016) ou Mata Atlântica (Nicolas Klotz & Elisabeth Perceval, 2016). Os tres primeiros recorrían a imaxes precinematográficas –case sempre debuxos ou gravados– para repensar os desastres do pasado: o grande incendio que destruíu a cidade de Esmirna en 1922, no título homónimo; os terremotos que sacudiron a Calabria meridional a finais do Século XVIII, en Atlante 1783 –un tema tristemente de actualidade durante o festival, por mor da coincidencia dun novo terremoto nas Marcas e na Umbria– ou o comercio de escravos intercontinental, en The Sea is History. Neste último filme, Louis Henderson adapta con talento e fortuna o poema homónimo de Derek Walcott, encontrando imaxes insólitas que dialogan coas palabras do poeta. O seu enfoque é explicitamente poscolonial, unha escolla que contrasta coa ollada xeolóxica de Maria Giovanna Cicciari cara a paisaxe rural calabresa en Atlante 1783 ou coa ollada mítica de Klotz e Perceval cara o Parque Trianon de São Paulo en Mata Atlântica, último vestixio da gran fraga que cubría o litoral do sueste brasileiro antes da chegada dos europeos.

O traballo Hadjithomas & Joreige, Ismyrne, foi probabelmente o máis complexo e ambicioso deste bloque, e mesmo un dos mellores vistos no festival. Neste filme, os cineastas tentan recuperar o pasado multicultural da cidade a través das lembranzas familiares da poeta e pintora libanesa Etel Adnan, así como os da propia Hadjithomas, ambas libanesas de orixe grega. Adnan e Hadjithomas reúnense na casa da primeira para reconstruír unha cidade que non coñecen a través de mapas, fotografías, obxectos antigos e, sobre todo, a través dos relatos familiares mil e unha veces repetidos. A súa viaxe é triple: primeiro inmóbil, sen saír da casa; logo física, coa visita de Hadjithomas á actual Izmir; e por último cinematográfica, pola súa capacidade para retratar a cidade desaparecida como un estado e un espazo mental. Ismyrne confirma así que a memoria histórica e a memoria persoal están intimamente xunguidas polo traballo do loito, que ás veces mesmo permite cauterizar os traumas herdados. As imaxes dos paseos de Hadjithomas por Izmir, tentando atopar aló, con curiosidade e agarimo, algún rastro da pegada dos seus devanceiros na superficie urbana, combinan a beleza coa fascinación que sempre produce a irrupción de espazos intermitentes, aqueles espazos cinematográficos que representan simultaneamente as encarnacións pasadas e presentes dun determinado lugar.

The Sea is History (Louis Henderson, 2016)

The Sea is History (Louis Henderson, 2016)

Ismyrne e The Sea is History tocaban tamén outro dos temas recorrentes da competición: o diálogo entre distintas artes e artistas. Correspondências (Rita Azevedo Gomes, 2016), por exemplo, propón unha relectura das cartas que trocaron entre 1957 e 1978 dous dos grandes poetas portugueses do Século XX: Sophia de Mello Breyner Andresen e Jorge de Sena. Rita Azevedo Gomes compón un colaxe performativo con distintos materiais e dispositivos de posta en escena para dar nova vida ás súas palabras. A duración do filme –dúas horas e media– desafía a paciencia e a atención do público, sempre en risco de decaer ao longo da metraxe, mais a forza de moitas pasaxes consegue rescatar aos espectadores extraviados – e estou pensando, en concreto, na lectura do poema “En Creta, com o Minotauro” na voz do propio Jorge de Sena.

Un ami de Sibérie (Yuki Kawamura, 2016), pola súa banda, tamén xira arredor do diálogo entre dous artistas: o documentalista xaponés Yuki Kawamura e o único cineasta completamente cego do mundo, o exmilitar ruso Alexander Montov, autor da curtametraxe Erasers (2014). Kawamura non fala ruso, e Montov apenas sabe dicir algunha frase en inglés, así que a comunicación entre eles é, cando menos, tensa, tanto como o ambiente masculino, pechado e violento no que vive Montov. Para sorpresa de todos, no entanto, Un ami de Sibérie acada todo o seu sentido nas secuencias máis lúdicas e reflexivas que deixan á vista o artificio da representación, como nos continuos aldraxes, máis ou menos velados, que o cineasta cego lanza contra o seu colega xaponés, aproveitándose da barreira lingüística. Estas situacións son incómodas, certo, mais Kawamura sabe aproveitar o seu humor intrínseco e ás veces involuntario para facelas moito máis levadeiras.

O diálogo interartístico faise máis teórico e político en THE BIRD AND US (Félix Rehm, 2016), un traballo que recupera o debate que espertou a chegada dunha escultura de Constantin Brâncuși aos Estados Unidos en 1926 (en concreto, a peza ‘Pasărea în văzduh’), cando o xuíz Byron Waite rematou lexislando a favor da natureza artística daqueles obxectos industriais, como a nomeada escultura, producidos como expresións da arte moderna. O debutante Félix Rehm enfatiza nesta curta a vixencia que aínda manteñen as preguntas de Waite, mentres que ilustra esta historia con imaxes de paxaros recuperadas de vellos filmes en 16 mm ao xeito evocador de Jay Rosenblatt.

Un ami de Sibérie (Yuki Kawamura, 2016)

Un ami de Sibérie (Yuki Kawamura, 2016)

A tendencia cara o retrato de Correspondências e Un ami de Sibérie entronca en Sol Negro (Laura Huertas Millán, 2016) coa atención aos traumas familiares que xa presentaba Ismyrne. Nesta mediometraxe, a cineasta colombiana describe mediante unha serie de apuntamentos aparentemente dispersos a vida de dúas irmás separadas –súa nai e súa tía– que se reunirán no final para compartir un ajiaco e unha manchea de confidencias. A intelixencia do filme, merecedor dunha mención de honra no palmarés do festival, radica na habilidade coa que a directora dosifica a información que lle vai dando ao público, para que así a última secuencia poida despregar toda a súa forza catárquica.

O outro retrato familiar presente na competición, 95 and 6 to Go (Kimi Takesue, 2016), preferiu, pola contra, manter un ton máis cotiá e menos dramático. Neste caso, a súa directora filma a relación co seu avó nos seus últimos anos de vida, logo da morte da súa avoa, aproveitando as horas das comidas para revelarnos a súa intimidade. O personaxe é un vello rosmón e carismático que lembra, por momentos, ao pai de Alan Berliner en Nobody’s Business (1998), unha filiación á que sen dúbida contribúe a esgrima verbal que avó e neta manteñen durante toda a metraxe. A sensibilidade de Kimi Takesue permite asomarse sen prexuízos ás contradicións internas de seu avó, un home de extraordinaria vitalidade que se aferra a unha existencia que se intúe triste, gris e vulgar. O filme, por sorte, contáxiase do optimismo do seu protagonista, e redime as súas miserias a través do humor, nunha valente celebración da vida ás portas da morte. La Siesta del Tigre (Maximiliano Schonfeld, 2016), á súa vez, comparte con 95 and 6 to Go a ollada burlona e afectuosa cara os seus personaxes: unha equipa de anciáns, capitaneados por un paleontólogo xubilado, á procura dos restos fósiles dun tigre dentes de sabre. Maximiliano Schonfeld filma a súa teima con agarimo, dándolle a este documental un ton demorado e non exento de suspense, que avanza pola delgada liña que separa a posibilidade do achado da posibilidade da morte.

95 and 6 to Go (Kimi Takesue, 2016)

95 and 6 to Go (Kimi Takesue, 2016)

O carácter lúdico e o afán de transcendencia destes retratos empáticos e vitalistas da senectude contrasta coa pobreza discursiva e a falta de interese dos filmes adicados á mocidade, como あるみち (A Road, Daichi Sugimoto, 2015) ou A Noi ci dicono (Ludovica Tortora de Falco, 2016). Só أخطبوط (Azayz, Ilias El Faris, 2015), unha curtametraxe marroquí filmada en Súper 8 que gañou o Premio da Sociedade Portuguesa de Autores, conseguiu evitar o aburrimento e a indiferenza cun relato clásico de iniciación que trascendía os seus modelos. A súa sinopse é moi sinxela –Abdalá, un neno de seis anos, pasea por unha praia marroquí tomada polos turistas e surfistas estranxeiros, encontra a varios homes misteriosos, e remata cazando un polbo– mais as súas imaxes teñen a virtude de estar filmadas con poucos recursos e moita inventiva, tanta como para conseguir o máis importante no cinema: ter ritmo, transmitir ideas e provocar emocións. A escolla do Super 8 como soporte, neste sentido, xogou sen dúbida ao seu favor.

A aventura e os descubrimentos de Abdalá non deixan de ser outro desprazamento, un primeiro paso no longo camiño cara a madurez; unha mutación, a fin de contas, como sinala o mapa conceptual do programa. Podemos seguir tirando deste fío e atoparemos un feixe de novelos: o abismo interior, a memoria do territorio, o diálogo entre artes e artistas, os retratos familiares ou o eloxio da senectude. Velaí o maior triunfo desta nova edición do Doc Lisboa: conseguir que un mesmo fío condutor, tan oportuno como necesario, atravese toda a súa programación.

Comments are closed.