DOCUMENTAMADRID 2018: ALEGRÍA NESTA LOITA

documenta

“Ser libre é non ter medo”. A cita pertence a Nina Simone e pode escoitarse no breve inserto que abre Tódalas mulleres que coñezo (Xiana do Teixeiro), quizais a película máis pertinente de todas cantas tivemos ocasión de ver durante a decimo quinta edición de DocumentaMadrid. Pero tamén podería servir para ilustrar a filosofía adoptada por un festival que, tras librarse da lousa que lle supuxo no pasado certa vontade absurda de compracer a un sector mal entendido como “gran público”, a miúdo incluíndo simples reportaxes de actualidade, recobrou ao fin unha plenitude digna das máis punteiras citas dedicadas ao cinema documental. Unindo como alicerces a vontade de alumear o camiño de novos autores e a reverencia a grandes cineastas máis ou menos ocultos -esta vez, tan destacables e complementarios en todos os aspectos como Laila Pakalniņa, Ross McElwee e João Moreira Salles-, estes dez días de maio que xa son un clásico na axenda cinéfila madrileña presentáronse repletos de proxeccións e encontros, moito máis alá dunhas seccións competitivas (Nacional, Internacional e Fugas) de seu ricas. Como xa apuntamos o ano pasado con motivo do seu oportuno cambio de rumbo, DocumentaMadrid forma agora parte dun escenario cinéfilo en ebulición dentro da capital, sen medo a encaixar no seu programa obras do máis variado e establecer con elas un debate político e estético.

I.

A película escollida para abrir o festival, Antígona (Pedro González-Louro), supuxo toda unha declaración de intencións. Non tanto polo seu calado, máis ben anecdótico en comparación co que viría nas xornadas posteriores, como por apuntar unha serie de liñas que estarían presentes ao longo de toda a programación. A través dunha representación do clásico grego por parte dun grupo de estudantes mexicanos, este documental trata de expresar o valor crucial da pedagoxía, a denuncia da situación da muller dentro da sociedade e, en definitiva, a necesidade dunha resposta firme e solidaria ante os atropelos do poder. Ademais, logra isto entrelazando tempos e relatos nun dispositivo con certo risco formal, evitando traballar un terreo xa caduco. Aínda que errada no referente á analoxía, a súa presenza sintetizou de primeiras un dos grandes valores que atesouraba o programa no seu conxunto: o acto artístico como arma para dar voz aos oprimidos, a experimentación convertida en antídoto contra os abusos do relato oficial.

Noutro extremo, sinxela no formal ata o punto de estar composta case integramente por conversacións en branco e negro, a obra coa que abrimos este texto fixo presente o fértil que pode resultar calquera obra con independencia do seu formato. En Tódalas mulleres que coñezo, Xiana do Teixeiro outorga a palabra a varios grupos de mulleres, que entre elas e ante a cámara comparten as súas experiencias en torno aos abusos machistas sufridos no espazo cotián. Á vez brillante material pedagóxico, limpo de subliñados no seu impecable discurso, e vehículo de transmisión pluridireccional -a charla inicial entre amigas pasa a un grupo de mulleres máis maiores, para finalmente ser discutida nun aula de instituto-, remata cun fermoso xesto: contra a vergonzosa bandeira do not all men, é unha adolescente quen recorda con lucidez que o home nunca ha de sentirse ofendido por esta profusión de relatos, senón axudar cos seus actos a construír unha sociedade que identifique e condene firmemente estas violencias. O documental é unha ilustración perfecta de tal problemática, e logra así interpelarnos a todos como axentes. Sobre unha idea de intercambio similar aséntase Lo que dirán (Nila Núñez), moito menos pulida pero en absoluto desprezable. Tomando como partida a dúas adolescentes musulmás e a elección oposta e personalísima de cada unha sobre o uso do hiyab, presenta unha fresca reafirmación das súas identidades e, ademais de combater prexuízos sobre o complexo debate social que presenta, tece a crónica dunha amizade incondicional.

liberto

II.

Nun concurso copado polo feminino, abundaron os relatos construídos desde a primeira persoa máis íntima. Con El señor Liberto y los pequeños placeres, Ana Serret Ituarte aproxímase á figura do seu pai, un home brillante e contestatario que se apaga por culpa do Alzheimer, mediante o choque de gravacións en super 8 dunha infancia feliz coa súa realidade actual. Así pretende variar o habitual enfoque tenebrista asociado á enfermidade, apelando con palpable amor e tenrura á memoria dun tempo mellor, pero o resultado semella quedar a medio gas en todas as súas decisións. Moito máis preciso é o uso de materiais semellantes dentro de Ainhoa: Yo no soy esa (Carolina Astudillo), un dos grandes títulos do festival. Nela, a directora de El gran vuelo (2014) continúa aquela liña de reconstrución outorgando nome e voz a unha muller desaparecida e ata agora anónima, Ainhoa Mata Juanicotena, a través das filmacións recuperadas do que foi a súa vida ata o seu suicidio aos 34 anos. O importante risco desta decisión propicia unha indagación complexa e lúcida na súa existencia, lograda mediante a polifonía: nun peculiar despregue de talento narrativo, solápanse as voces da rapaza morta, do seu pai e da propia Astudillo -en exercicio de introspección-, ademais dos textos de autoras feministas como Alejandra Pizarnik ou Sylvia Plath. Queda así un doloroso rexistro biográfico coa singularidade de amosar a esta muller como unha de tantas, en cuxo profundo sufrimento ninguén reparou cando estaba vida.

Pola súa banda, cun ton máis naïf, a colombiana Carmen Torres emprende en Amanecer a viaxe en busca da súa nai biolóxica, cuxo achado se traduce en proba do amor que sente pola adoptiva, e culmina o usual proceso de indagación cun traxecto inverso desde as raíces. E, para rematar, Elena Molina narra en Rêve de Mousse o seu traxecto oceánico cara a Haití acompañando o buque francés do mesmo nome. A película cuestiona de forma pertinente si a épica xustifica unha misión humanitaria de dubidoso desenlace, aínda que os seus resultados son desiguais: comeza imbuíndose con encanto do espírito aventureiro dun vello documental portuario, con A Valparaíso… (Joris Ivens, 1963) na memoria, pero máis tarde cae presa da ambigüidade á hora de sinalar unha realidade que pouco ten de cándida.

III.

Se a introspección supuxo unha constante á hora de proxectar a mirada feminina, o acto de observar a terceiras non ocupou menos espazo no programa. En Baronesa (Juliana Antunes), a descrición dunha favela brasileira deixa latexar a violencia fóra de campo para centrarse en debuxar a dignidade humana da carismática protagonista, unha muller independente cuxa existencia encerra tanta miseria como vitalidade e arroxo impón ante os seus golpes. Aínda que o seu enfoque fílmico é menos afiado que o de Antunes, Bixa Travesty (Claudia Priscilla, Kiko Goifman) coincide con ela en mostrarse enérxica ante unha realidade brasileira de brutal crueza, neste caso a través da figura da artista transxénero Linn Da Crebada, que nos seus espectáculos desenvolve un potentísimo discurso empoderador circunscrito ao corpo e a súa identidade. Nunha sociedade remisa á diferenza, a súa música desata unha reivindicación máis imaxinativa que amarga, contaxiosa en cada minuto dunha obra chamada a ser celebrada.

Ademais, en consonancia con este predominio da muller na programación, algúns relatos da masculinidade abundaron en mostrar o seu colapso, tendencia exemplificada na inspiradísima Playing Men (Matjaž Ivanišin). O esloveno comeza retratando en 16mm diversos xogos ancestrais e absurdos que persisten en zonas rurais do sueste de Europa, algúns tan memorables como o lanzamento dun queixo rúa abaixo ou unha versión enfebrecida do noso “pedra, papel ou tesoiras”. Pero este cadro, por entón incuestionable, creba cando o propio director irrompe en escena revelando os seus medos. Con imaxes documentais do recibimento en Split a Goran Ivanišević logo de triunfar en Wimbledon e o mítico e elocuente My Rifle, My Pony and Me de Río Bravo (Howard Hawks, 1959) na banda sonora, desvía o seu cadro inicial cara unha lúcida reflexión sobre a condición crepuscular destes suxeitos. Coa mirada fixa nunha decadencia semellante, aínda que con menor tino, o indio Kabir Mehta suscita en Buddha.mov o presente artificial e efémero dos nosos heroes deportivos. A súa opción é reconstruír a delirante aparencia social dun narcisista xogador de cricket a través da superposición de pantallas dixitais, verdadeira narrativa da súa vida e revelación en última instancia do seu baleiro.

IV.

Si entendemos un palmarés como representación da categoría dun festival, dando por sentado que as súas decisións nunca serán máis que unha anécdota en relación ao verdadeiro valor do mesmo, o de DocumentaMadrid 2018, no seu concurso de longametraxes, non estivo á altura de tal riqueza artística. Os seus premios principais foron a parar a La Grieta (Irene Yagüe e Alberto García Ortiz, Nacional), un pobre retrato das miserias de dúas familias madrileñas a piques de ser desafiuzadas, do que unicamente cabe rescatar o seu nobre fondo combativo; O Processo (Maria Augusta Ramos, Internacional), apreciable e exhaustiva crónica do controvertido xuízo que expulsou a Dilma Rousseff do goberno de Brasil; e Fán Dòng (Zhou Tao, Fugas), oca instalación en forma de mediometraxe do videoartista chinés. Este último premio distinguía á película menos profunda dunha sección consagrada a un cine fóra dos esquemas, que, tralo seu feliz nacemento o pasado ano, volveu ser a que máis alegrías propiciou durante o festival.

goodluck

Ademais de varias das citadas nos parágrafos anteriores, dentro desa mesma selección de Fugas poderiamos destacar tamén Good Luck (Ben Russell), achegamento dual ás miserias do capitalismo global a través do arduo traballo de dous grupos de mineiros en Serbia e Surinam, que actualizan como inalcanzable a utopía de riqueza dos antigos buscadores de ouro; Interior (Camila Rodríguez), incidental e humanista exploración da sociedade colombiana confinada a unha austera habitación de hostal de Cali, pero sobre todo mostra de como descifrar coa cámara un espazo mínimo; Silica (Pia Borg), contundente exercicio de ciencia-ficción documental sobre a paisaxe dunha mina de ópalo no deserto de Australia; ou The Green Fog (Guy Maddin e outros), desenfadado recordatorio da dobre dimensión lúdica e mítica do cine nun artefacto que refai Vértigo (Alfred Hitchcock, 1958) a través de fragmentos doutras obras con San Francisco como protagonista de fondo. Mención aparte merece Becoming Animal (Peter Mettler e Emma Davie), un cativador ensaio a seis mans entre a parella de documentalistas e o pensador David Abram. A través das súas minuciosas imaxes da natureza e a constante filosofía animista da súa voz en off, moldéase un paradoxo: a tecnoloxía debe servirnos para contemplar o medio ambiente cun grado de detalle ata agora inédito, pero tamén nos está privando do contacto orixinal que tiñamos con el, citado como un ente con capacidade de observarnos.

No mesmo capítulo, e a tenor dos seus riscos, calquera das películas que recibiron o máximo galardón de curtametraxes nas súas respectivas categorías poderían ser digna parte desas Fugas mencionadas, non só a premiada na sección Absent Wound (Maryam Tafakory), notable retrato da muller en Irán a través dun dispositivo que incide no peso do ritual como condena social. Foi o caso de dous traballos que coincidiron en mostrarse alérxicos aos estándares, compartindo entre si a capacidade de dialogar cos imaxinarios que citan e entender desde a lonxanía e concisión os seus misterios: Wan Xia, la última luz del atardecer (Silvia Rey, Nacional), lynchiana aproximación a un centro de maiores chineses nun barrio madrileño; e Saule Marceau (Juliette Achard, Internacional), en torno á posibilidade de reproducir unha vida de cowboy nunha Francia campestre sometida ás inflexibles leis do mercado

V.

Como xa dixemos na introdución, e ao igual que en todo bo festival que se prece, a riqueza de DocumentaMadrid puido apreciarse moito máis alá das súas competicións. Entre os froitos da programación, encontros como o seminario no que participaron Alain Bergala ou Ignacio Agüero, seccións paralelas novidosas como “Natura en Vilo” e “Desde lo feminino” -extensión do comentado protagonismo da muller nas seccións oficiais- e, como guinda, a totémica presenza de Agnès Varda con motivo da estrea en Madrid da súa celebrada Visages, Villages. Ademais, as súas tres retrospectivas individuais homenaxearon a Laila Pakalniņa, coa que puidemos falar detidamente no marco do festival; João Moreira Salles, autor dun dos mellores documentais dos últimos anos, No intenso agora -xa apuntado na nosa crónica de San Sebastián-, agora máis oportuno se cabe á luz do aniversario do maio do 68; e o veterano estadounidense Ross McElwee. Do tributo a este último, consagrado polas aproximacións autobiográficas que leva catro décadas realizando, cabe destacar a breve peza de presentación a través da cal o codirector do festival David Varela estableceu un certeiro diálogo co seu cinema. En apenas once minutos, o formato erixiuse en síntese do espírito dun certame que entende a propia creación como campo inesgotable á hora de buscar respostas. Así, e parafraseando o título da última curtametraxe de Jean-Gabriel Périot, De la joie dans ce combat, no que un grupo de mulleres da banlieue parisina descargan as súas penurias a través do canto, en DocumentaMadrid recordóusenos durante dez días que queda moita alegría por sentir nas arduas loitas que libramos a través do cine.

Comments are closed.