“GUSTARÍAME SEGUIR FACENDO FILMES COMO ‘GENTE EN SITIOS’, MAIS A MIÑA COTA DE FAVORES XA SE ESGOTOU”. ENTREVISTA CON JUAN CAVESTANY
“Épocas estrañas requiren filmes extremos…”. Así preconizaba, coma se fose un agoiro, o tráiler de Dispongo de barcos (2010), un filme quimérico co que Juan Cavestany (Madrid, 1967) comezaba en 2010 a súa triloxía “feita a man”. Antes diso, o director coqueteara coa comedia española máis bizarra en El asombroso mundo de Borjamari y Pocholo (2004) ou a máis negra con Gente de mala calidad (2008). Mais hai catro anos, Cavestany decidiu dar un xiro de 360 graos cara un cinema totalmente diferente. El descríbeo como un camiño de “sufrimento” mais ao mesmo tempo de liberdade creativa que deu como froitos de madurez, a mediometraxe El señor (2012) e Gente en sitios (2013). Cualificada por algúns críticos como o mellor filme español de 2013, este último traballo, que se estreou hai unhas semanas no Centro Galego de Artes da Imaxe (CGAI), consiste nunha trintena de episodios nos que participa un extenso elenco de actores coñecidos, como Ernesto Alterio, Maribel Verdú, Alberto San Juan ou Antonio de la Torre. Cavestany compaxina o seu intenso labor como dramaturgo (que xa lle reportou un premio Max ao Mellor Autor Teatral por Urtain) coa intención de continuar loitando nun panorama cinematográfico que describe como “amurchado” a nivel financeiro, mais en plena ebulición de boas ideas e novos formatos de produción low cost.
A túa traxectoria no mundo do cinema semella seguir un camiño inverso ao ortodoxo. Comezas cun cinema industrial para logo dar o salto cara un cinema autoproducido. Cando e por que tomas esa decisión? Que che ofrece e que che resta facer cinema á marxe da industria?
A decisión de dar ese xiro parte dunha cuestión persoal, pois hai un momento no que penso no lugar que ocupo na industria e teño a impresión que non me van chamar nunca máis. Hai algo de neurose nisto, mais tamén elementos obxectivos, pois os filmes que fixera tiveron un percorrido discreto e pensei que, ou me buscaba eu a vida, ou ía ser complicado. Ademais tiña a sensación na industria de que era moi difícil que pasase nada e, á vez, persoalmente estaba nun intre peculiar da miña vida, moi estraño, con certas angustias, desesperacións e unha sensación de soidade, no persoal e no traballo. Entón fixen un filme algo escuro que tanto na forma como no contido trata do illamento, dunha forma de traballar co que tes. Segundo ía facendo Dispongo de barcos e lla ensinaba á xente dicíanme que semellaba filmar cousas que atopara na rúa, coma se fose metraxe atopada, unha cousa estraña, como mal feita mais que semellaba dicir algo. Fíxena con moi poucos medios, involucrando á menor cantidade de xente posíbel, aínda que tiven que pedir moitos favores, mais finalmente montouse e sonorizouse ben, de xeito que puidemos estreala na Sala Berlanga de Madrid. O filme gustou nun circuíto de culto, tivo un certo percorrido en festivais e filmotecas, vendina a Canal Plus, estivo en Filmin, mais foron operacións que non me reportaron nada a nivel financeiro. A nivel económico a aventura low cost é nefasta para min: teño que traballar con actores aos que tentei non explotar demasiado, co compromiso de que se hai beneficios compartiríaos con eles, mais nunca os houbo.
Logo de Dispongo de barcos vía que o panorama era moi duro, non funcionaba economicamente e ademais sufrín bastante facéndoa polo que me prometín non facer ren similar nunca máis. Pero ao mesmo tempo estaba xa a comezar outro filme, que era El señor. Neste caso púxenmo máis doado porque comecei a gravar cun actor, pola rúa, situacións, cousas que nos facían graza, e fomos construíndo o filme aos poucos, segundo o rodabamos. Mentres que Dispongo de barcos estaba escrito, era un guión que eu tiña, sabía que ninguén me ía a producir e decidín gravalo dese xeito, no caso de El señor fómola facendo Luís Bermejo e mais eu sobre a marcha. Foi un filme feito aínda máis en soidade que o anterior, xa que o montei na miña casa, distribuíno pola rede dende unha páxina que me fixo un amigo e mediante pago por Paypal, por descarga.
En 2013 lanceime a facer un terceiro filme, pensando en que aprendera algo das experiencias anteriores, e coa idea de seguir facendo cinema deste xeito, mais tentando non entrar en historias tan escuras. Coido que El señor era un filme algo máis poético ca Dispongo de barcos: era máis fermoso, malia que se desenvolvía nunha contorna de certo feísmo, miseria e soidade. Mais este terceiro filme penseino como un goce, unha experiencia que non me fixese sufrir tanto nin pedir tantos favores, e que fose un proxecto máis inclusivo, menos neurótico e recluído. Gente en sitios, por tanto, ten unha intención máis positiva, malia que nunca sabes como vai reaccionar a xente e nunca fago as cousas cunha intención concreta cara ao público.
Ese é un dos enigmas do filme, como conseguir reunir a tanta xente…
Pregúntanmo a miúdo, e é algo que me gusta lembrar: eu dicíalles o que había, que estaba a facer un experimento, un filme de escenas que non sabía como ía ser, nin como montalo, un filme disperso, sen fío condutor. Canto a como coordinar a actores coñecidos que teñen outros traballos, non ten moito segredo, porque adaptei a rodaxe ás súas axendas: como o filme é fragmentario rodaba cada escena durante un día. O filme fíxose ao longo de seis meses, e eu rodaba un día por semana, en total hai trinta escenas, co que algunha semana rodei máis dunha. Mentres ía gravando seguía escribindo e ía asignando por intuición cada escena aos actores que quería que participasen. A cada un contáballes o proxecto, dicíalles que non había produción, que non tiña cartos e eu coido que lles daba moita curiosidade rodar dun xeito tan espido, sen preparación.
Canto hai de escrito e canto de improvisado na estrutura de Gente en sitios?
A estrutura decidiuse na montaxe, porque así é como pensei eu as bases do experimento. Non hai improvisación agás nalgunhas escenas, como a de Coque Malla, que interpreta o personaxe de Eladio que fai a miúdo dende hai anos. Mais tódalas escenas están escritas, pensadas, e o que non estaba previsto era a orde e a estrutura do filme. Segundo iamos acumulando escenas íaas encaixando de xeito que a min me parecía que fluían ben, que xeraban pequenos bloques a nivel de ton ou de temperatura: ás veces había dúas ou tres escenas de risa e logo unha tranquila, para pasar a outra terrorífica… A montaxe buscaba combinar continuidade e ruptura. Algunhas escenas estaban só esbozadas, outras si que estaban escritas, e os actores no canto de memorizalas asimilaban a idea e logo facíana coas súas propias palabras.
O teu labor como dramaturgo influíu na túa obra fílmica? Dicímolo porque en moitos dos teus filmes, e especialmente en Gente en sitios, nótase certa pegada do teatro do absurdo.
Eu son politólogo, unha carreira que esquecín e da que non me lembro nin sequera do que estudei. Logo fixen xornalismo, na que non tiven nin que estudar, traballei de xornalista e despois adiqueime a escribir. Con isto quero dicir que fun sempre bastante intruso, púxenme a escribir sen unha formación ou referencias claras. A xente ás veces di, “isto é moi beckettiano”, e eu lin a Beckett mais non o traballei, non o estudei realmente, entón cando me preguntan por esas referencias pérdome totalmente. Si que as lin como moita xente, ou mesmo menos. Coido que parte da liberdade que ten o filme, e penso que é un pequeno logro, débese a que está feito dende unha caste de desprexuízo total. O feito de non ter referentes deume moito descaro, mais claro, a escena do axente inmobiliario con Ernesto Alterio ten algo de Beckett, e cando aparece o tipo cos ollos vendados pode ser un personaxe de Esperando a Godot nun páramo conceptual. Tamén hai un texto de Kafka adaptado que é A ponte, entón si, o filme ten os seus ecos, mais non dende un traballo moi consciente.
A min gústame sobre todo escribir e montar, que é como reescribir, no canto de con palabras ou frases, con planos e contraplanos, e a rodaxe é algo necesario para poder chegar a esa montaxe. Considero que este filme ten moito de escritura, aínda que semelle improvisado, hai moitas ideas, conflitos, intercambios entre as persoas. Tampouco é un filme contemplativo, ou de autor no sentido ensaístico, é máis dramatúrxico, polo que entendo ben a pregunta. O filme comeza co camareiro que non pode parar de escribir no caderno, e eu moitas veces fantaseo con que o filme sexa o que el está a pór aí.
Gente en sitios combina o teu interese polo cotián cunha dimensión máis onírica.
É verdade. O onírico, o mundo dos soños, é algo que me ocupa tempo e cando o vexo ben feito no cinema ou no teatro fascíname. Gústame sacarlle partido a iso.
Algún sketch está baseado nalgún soño que tiveches?
Si… Por exemplo, o da axente da inmobiliaria [protagonizado por Ernesto Alterio, Martiño Rivas e Irene Escolar] podería ser un soño. Lémbrame moito a Polanski, falando de referencias, porque me gustan moito os seus filmes de casas: Le locataire (1976), Rosemary’s Baby (1968)…
Nunha das escenas do final, unha muller dáse un golpe contra un bolardo e contempla unha bandeira de España borrosa. Trátase dunha metáfora explícita dun país á deriva ou simplemente unha idea visual?
É unha combinación: gustaríame dicir que non é unha metáfora pensada, mais é evidente que si que o é. Non moi pensada, pois foi a primeira escena que gravei do filme, en xaneiro de 2013, e xa ao gravala tiven a intuición de que ía estar contra o remate do filme. É unha imaxe moi potente que non a gravas porque si. A min a bandeira de España non me gusta esteticamente, e as implicacións que ten xa non digamos. Cando a pos aí estás a dicir algo e se está desenfocada máis aínda. Algo diso hai: un país que non se ve, que non se comprende, no que estamos golpeados.
Aínda que o filme é fragmentario e parte de historias concretas, cremos que é inevitábel realizar unha lectura política, como retrato dun momento, un país e un lugar. Cal é a túa relación con Madrid como cidade?
Madrid é unha cidade que non me gusta moito, da que tentei fuxir moitas veces: marchei vivir a Nova York e logo ao Mediterráneo, mais logo sempre volvía. É como un sitio que non che gusta mais é a túa cidade e hai un amor-odio inevitábel. É unha cidade moi machucada, cunha calidade de vida bastante lamentábel mais que tamén está chea de cousas, e é nesa contradición na que moita xente vivimos. Eu son moi observador e gústame ver á xente e os sitios horríbeis nos que vivimos e como somos capaces de convivir nesas contornas.
Doutra banda, ao rodar con tan pouco equipo, podo meterme en sitios estraños nos que normalmente non se adoita rodar. Un filme convencional español adoita planificar as localizacións previamente, cun tiro de cámara e uns tempos de rodaxe moi estritos. Iso frustrábame moito ao facer Gente de mala calidad e El asombroso mundo de Borjamari y Pocholo. Agora, ao poder ir eu coa miña cámara entro en sitios onde outros filmes non queren entrar, e o filme chámase Gente en sitios porque vai tanto da xente como dos sitios onde están. Tamén me obrigo a que haxa unha variedade de sitios, cunha gran reacción contra o retrato de España que se fai no cinema e na tele, que me parece lamentábel, unha enorme mentira, non podo ver platós como casas ideais, a realidade é moi distinta, hai que buscala, contala e documentala, e tamén me move iso.
O teu afán por promocionar un cinema low cost en España entraña tamén unha intención por adaptarse aos tempos de crise? Subxace algún tipo de crítica ao recorte de axudas que vive o cinema español?
Claro, hai algo de adaptación, e un instinto de supervivencia de dicir, non vou conseguir diñeiro mais vouno facer igual, e iso provócame moitas contradicións á vez, porque estás a demostrar que podes traballar sen nada e iso provócame un gran conflito. Están a facerse cantidade de filmes sen medios que están a percorrer festivais por todo o mundo, o cinema español independente está a vivir un momento moi especial, e xa non é que non se apoie senón que semella que se quere obstaculizar, o panorama cada vez é máis hostil. Eu tento que a moralexa dos meus filmes non sexa demostrar que se poden facer de balde senón facer ver a produtores e poderes políticos que se se fai isto sen diñeiro e en condicións de miseria total poderíase facer moito máis cun pouco de coidado. Doutra banda, a pirataría non só non está combatida senón que semella que até se fomenta, a sensación é de total desprotección. Ás produtoras non se lles vai a pagar o diñeiro que se lles debe de anos anteriores, o desastre é moi grande. É un debate político que responde a unha situación de crise xeral, global e persoal, mais prefiro non mesturar os recortes ao cinema co filme en si. En xeral non se trata só de reclamar subvencións, non sabemos cal é o modelo, se cadra o que había tampouco era o mellor, mais unha protección do cinema é esencial, nun contexto de protección e fomento da cultura dun país.
E medidas como a subida do IVE cultural parece que van cara ao lado contrario.
É demoledor, e alcanza ao teatro, á danza, á música… Hai un boom teatral impresionante e mesmo as compañías que van moi ben non poden subsistir. Animalario é unha compañía que se disolveu, por exemplo, malia que estamos a facer proxectos como cooperativa, sen cobrar a priori. O mesmo lles pasa a moitas outras compañías que funcionan moi ben en Madrid e que só dan para pagar os soldos e o IVE.
Vendo as dificultades dos dous modelos, pensas seguir facendo este tipo de producións de baixo orzamento?
Iso é o que me cuestiono agora mesmo. Gosto do xeito no que fago arestora os filmes. Se me contratasen para facer un filme noutras condicións se cadra o aceptaba porque preciso traballar, mais estou interesado en seguir indagando neste xeito de facer cinema. O que ocorre é a miña cota de pedir favores xa se esgotou. Teño que atopar o xeito e os aliados para contar con algo de cartos, primeiro para pagar á xente, porque se non estou a facer aquilo que denuncio, que é traballar por nada. Como conseguir isto? Non o sei, o Estado non me vai a dar ese diñeiro. Hai xente que soubo organizarse ben, como por exemplo Manuel Martín Cuenca. Teño a sensación de que atopou unha fórmula intermedia: sen chegar a estar nun nivel absolutamente industrial, consegue financiar os seus proxectos persoais. Iso gústame, mais eu non sei facelo.
A repercusión que está a ter Gente en sitios podería facilitar novos proxectos…
A acollida do filme foi bastante boa. A primeira capa foron os festivais, con xente moi interesada no cinema que defendeu moito o filme, e logo a crítica e a prensa apoiáronme moito. Nas poucas salas nas que se estreou o filme tamén foi bastante ben, e ademais saíu moi rápido en DVD e en Filmin. Sorpréndeme o ruído que fixo este filme para non ter produción. Diñeiro non entrou ningún, mais valoro que a xente aprecie o filme como unha cousa pequena e honesta.
É máis, en moitos medios cualificaron Gente en sitios como o mellor filme español de 2013.
Eu oio iso e, bon… non podo dicir que non me guste, mais procuro relativizalo bastante. Coido que como o panorama do cinema español está tan amurchado (e dígoo a nivel financeiro, porque saír saen filmes bos tódolos anos), o estado de ánimo é de tal abatemento que cando saen cousas que sacoden un pouco, a crítica aposta por elas.
Para rematar, tes algún proxecto en mente?
Cinematográfico, por agora, non. Teño un impulso que me empuxa a seguir co formato de Gente en sitios, porque é doado e inesgotábel. A diario atópome ou penso en actores cos que me gustaría facer algo así, mais coido que teño que reservalo e agora mesmo non podo lanzarme outra vez a iso. No entanto estou a facer teatro. Trátase dunha adaptación de Macbeth, ambientada precisamente en Galiza e protagonizada por Javier Gutiérrez. Mañá mesmo comezamos os ensaios con moitos dos actores de Animalario.