FESTIVAIS DE CINEMA: O ESTADO DA CUESTIÓN
Os festivais de cinema do estado español enfróntanse neste momento a unha situación de incerteza económica que está a impactar tanto na súa selección como nas actividades paralelas. A isto súmaselle unha nova dificultade (ou virtude, segundo se mire) á hora de programar: a deslocalización de contidos na Internet, que posibilita un coñecemento amplo e instantáneo das películas por parte da cinefilia que congrega estes eventos. Agora que debemos, ante os recortes, reivindicar os festivais de cinema, que é exactamente o que estamos a defender? Que é un festival de cinema e onde radica o seu prestixio?
Neste contexto, dende A Cuarta Parede quixemos organizar un debate entre os directores dalgunhas destas citas para tentar dilucidar cales poderían ser os modelos de xestión máis solventes nun futuro próximo. Aceptaron intervir na proposta Javier Angulo (Seminci), Josetxo Cerdán (Punto de Vista, director artístico neste caso), José Luis Cienfuegos (Sevilla), Àngel Sala (Sitges) e José Sánchez-Montes (Cines del Sur).
Dada a imposibilidade de xuntalos a todos no mesmo espazo, o debate desenvolveuse na rede ao longo de seis días de intensa participación. Tratamos aspectos diversos, como a construción do público; a importancia das actividades paralelas, os convidados e as publicacións; as finanzas dos certames; o impacto de plataformas como Festival Scope na programación; o predominio masculino nos cargos directivos; ou as distintas formas de continuidade ante a redución drástica de orzamentos. Consideramos que as intervencións dos participantes son dun alto valor, e por iso decidimos preservalas íntegras, malia que o artigo resultante deste material fique moi extenso. Para facilitar logo a súa lectura, presentámolo dividido en catro partes segundo os temas que centraron a conversa.
Primeira parte
A construción do público
Javier Angulo: Por sorte, eu atopei en Valladolid un público ‘moi feito’, cuns gustos moi definidos. Aquí gusta un cinema de sentimentos, achegado á realidade, con inquedanzas creativas e ambición de innovar; un cinema afastado do doado, do obvio, do convencional e dos efectos especiais, xa sexan sonoros, visuais ou conceptuais. Este público, como saben os habituais en SEMINCI, é moi esixente e patalexa sen contemplacións cando pensa que un filme seleccionado non se axusta á súa esixencia de calidade, na forma e no fondo. O seu interese céntrase, principalmente, nun cinema diferente ao que se pode atopar no circuíto comercial, onde se programan os grandes éxitos de recadación, case sempre norteamericanos.
Coido que os festivais podemos facer moito por completar a oferta cinematográfica para afeccionados máis ou menos cinéfilos, amosándolles ese ‘outro cinema’ que se fai no mundo á marxe das multinacionais norteamericanas ou europeas: un cinema diferente, de autor ou independente, con orzamentos máis baixos, cunha maior esixencia nas historias que conta e na linguaxe cinematográfica. Esa caste de cinema, por desgraza, ten cada vez menos presenza nas salas e está practicamente desaparecido na televisión, incluídas as públicas, que xa só buscan competir en audiencias. Os festivais somos algo así como a última trincheira, o último escaparate que lle queda a ese tipo de cinema fronte ao ‘colonialismo’ dos filmes comerciais de entretemento.
Polo tanto, en SEMINCI, tentamos programar pensando, en primeiro lugar, nese público que asiste ao festival, mais sen perder de vista os medios de comunicación, a través dos que chega o reflexo do que facemos ao gran público, ao mundo do cinema e ás institucións e grandes marcas, que serán (ou poden ser) os nosos patrocinadores ou sponsors, algo fundamental agora que está en claro retroceso o financiamento público dos festivais. Os gustos do público son importantes, mais tamén tentamos forzar os seus límites para ofrecer outros cinemas que faciliten a súa ampliación.
Àngel Sala: O público de Sitges está tamén moi definido ao ser un festival especializado nun xénero popular, o que non quita que haxa que analizar constantemente as súas flutuacións, tendencias, modos de consumo e fidelización. Temos unha audiencia moi informada a través da rede á que hai que darlle o que procura. Tentamos satisfacer as súas diferentes franxas mediante unha segmentación en seccións moi radical, abrindo o festival dun xeito meditado a toda caste de gustos, mais sen abandonar o obxecto especifico do fantástico, entendido este dunha maneira actual, lonxe de barreiras e limites xa superados dende a posmodernidade xenérica e a actual hibridación dos textos cinemáticos.
Para nós, os alicerces do festival son público, industria e prensa, creando unha programación que sexa, en primeiro lugar, moi atractiva para o fan do xénero, pero sen descoidar a necesaria creación de tendencias e arriscando nalgunhas propostas. Así ocorreu coa sección Noves Visions, que introduciu con éxito en Sitges o cinema de autor ou de contido experimental, así coma o documentário máis atípico.
O coidado da industria, sobre todo da nacional, é tamén fundamental: procuramos apoiar os produtos que van ser distribuídos na época do festival, así como colocar de xeito salientábel o produto catalán ou español de xénero, hoxe moi popular e de alta calidade.
A crítica é outro alicerce fundamental: estamos moi orgullosos de que nos últimos anos algunhas das películas programadas por Sitges fosen elixidas as mellores do ano, como é o caso de Melancholia, The Turin Horse ou, especialmente, Holy Motors. Por exemplo, este ano, dos dez mellores filmes de Cahiers du Cinéma, os catro primeiros pasaron por Sitges (Holy Motors, Cosmopolis, Twixt ou 4:44 Last Day On Earth). Ademais, acadamos que Sitges fose un referente internacional en campos coma o Anime, chegando a ofrecer as novidades máis rompedoras antes da súa estrea en Xapón, e sendo un elemento de prestixio a selección no noso certame, conseguindo, por exemplo, a difusión internacional de Satoshi Kon ou Mamoru Hosoda, dous descubrimentos, tanto para o público como para a industria ou a crítica, da nosa sección Animat.
José Sánchez-Montes: O eterno dilema entre calidade e éxito de público…
Ao contrario do comentado por Javier, nós arrincabamos da ausencia dun público para o cinema que propuñamos, malia que na nosa cidade hai un gran colectivo universitario. Suponse que ese público podería existir en calquera cidade, mais Granada é pequena e cumpría elaborar unha estratexia de aproximación á nosa audiencia potencial, sobre todo porque os programadores de Cines del Sur tentaron sempre que os filmes a exhibir fosen cinematograficamente inapelábeis, con poucas concesións.
Doutra banda, as institucións que financian o festival esixen, sen dicilo explicitamente, que fagamos boas cifras. É dicir, que hai que xogar a unha política de equilibrio entre cinéfilos e público non gañado para un cinema ‘raro’ e ademais subtitulado. A nosa experiencia levounos a ir gañando esa audiencia cunha actitude de caza, póndollo doado, indo á procura dos espectadores. O festival está situado en xuño con esa vocación, e pór pantallas na rúa foi a nosa mellor publicidade. Os primeiros anos contabamos con prazas cheas nas proxeccións nocturnas ao aire libre (cada noite, 2.000 persoas vían filmes de Cines del Sur) e salas case baleiras en competición. Aos poucos, estamos a conseguir que o público perda ese temor a ver o cinema que o festival propón, e tamén melloramos as cifras das salas tanto na sección oficial como nas retrospectivas.
Non estamos aínda pensando en atraer público foráneo, agás o especializado ou o cativo. Antes podiamos convidar, mais agora nin iso. Un tema distinto é o dos medios de comunicación especializados, aos que tentamos mimar cando había orzamento abondo para iso, algo que agora resulta imposíbel. Sentímonos ben tratados cando tentamos informar, mais sobre todo respectados, porque sempre se sinalou que a programación do festival é cualitativamente interesante. Estamos certos de que a idea da nosa programación está consolidada, e no futuro daranos satisfaccións nese aspecto.
José Luis Cienfuegos: Coido que o meu caso é diferente ao voso, queridos colegas. Este foi o meu primeiro ano á fronte de Sevilla, un festival de cinema que a priori tiña un enorme éxito de público e unha cidade onde SI se programa versión orixinal o resto do ano. E a primeira pregunta que seguro que todos vos fariades sería: pero que caste de público estivo asistindo, construíu o festival? E a segunda: como festival especializado, cal é a idea que teñen os espectadores do que é o cinema europeo?
A partir de aí, o que tentamos tanto á fronte de Xixón como neste primeiro ano de Sevilla foi procurar diferentes cinemas para diferentes públicos. Hai anos, BAFICI lanzou unha polémica campaña: “Si no es para vos, no es para vos”. Encantadora chulería, e moi provocadora, por canto pode parecer excluínte, pero eu daríalle a volta, sacaríalle partido a esa mensaxe tan directa, a condición de que dende o festival se explique ben cal é a proposta de programación.
Por exemplo, en Sevilla coido que o público tiña claro o que ía ver como contrapunto á Oficial na sección recentemente creada Las Nuevas Olas (João Pedro Rodrigues, Jem Cohen, Ruth Mader, Eloy Enciso…). Con todo, erramos o tiro dentro de Europa Junior, os filmes máis xuvenís, programados en sesións vespertinas simplemente porque non atopamos o xeito de chegar aos espectadores potenciais alén das sesións programadas en colaboración cos centros de ensino.
Iso si, o que foi de certo moi estimulante, foi ver as reaccións dos cinéfilos sevillanos ante autores que habitualmente acudían ao anterior festival que eu dirixía (Ulrich Seidl, Tizza Covi & Rainer Frimmel, Vincenzo Marra, Joreige & Hadjithomas, Pablo Stoll, Pablo Llorca, Balabanov, máis os anteriormente citados). Malia festivais tan consolidados como o de Sevilla, eu penso que a tarefa de educar ao espectador, de procurar novos públicos, nunca remata e ten que estar en constante evolución. Como dicía hai un ano sobre do éxito de público de Xixón: alguén cre que existían 75.000 gafapastas na cidade asturiana? (1)
Javier Angulo: En Valladolid, logo dunha enquisa que rematou no outubro pasado, soubemos que o 60% do noso público (60.000 persoas) son de Valladolid mesmo ou da provincia, mentres que o 40% son de fóra, xa sexa da comunidade autónoma ou de Madrid. Hai xente que temos controlada, que pide unha semana de vacacións e vén pasala a Valladolid, a encherse dunha caste de cinema (algo de viño de Ribera, tamén), que nunha gran parte, non verá nunca nin en salas de cinema nin, probabelmente, en TV.
Àngel Sala: No tocante ao tema do éxito de público, estamos comezando a parecer empresas que lanzan blockbusters. Cada ano temos que bater marcas e esquecémonos de que os nosos festivais, ao crecer en repercusión, fano non só en público, senón en medios e acreditados que restan espectadores de pago. E isto nun festival como Sitges, con salas de proxección limitadas e onde non se creou ningunha infraestrutura respecto disto en 20 anos, malia o seu éxito. En definitiva, pouco máis se pode medrar sen investir, e iso hoxe é imposíbel por mor da crise.
Josetxo Cerdán: Vexo que todos nos manexamos en termos similares (equilibrio entre crítica, público e industria, consumos populares e cinema esixente, etcétera), mais se nos mantemos nese nivel, o lector podería pensar que tanto ten Sevilla que Sitges, que Valladolid, que Granada, que Pamplona. E todos sabemos que non é así. Hoxe en día os festivais pasaron a cumprir unha función que noutros tempos cumpriron outros espazos ou institucións. De aí nace un compromiso coa sociedade (que poderiamos denominar público), pero tamén con outras institucións (políticas ou culturais principalmente, e iso incluiría á prensa, e dentro dela á crítica). Nese contexto configúrase o que chamamos o mapa de festivais, algo que adoita ser nacional, e que no noso caso permite separar Sitges de Sevilla ou Valladolid de Granada… Eu coido que iso é moi importante e transcende alén de programar ou non para un público especializado, ou de ter orzamento para mimar máis ou menos á crítica.
Os festivais pódense clasificar de moitos xeitos, claro, mais eu penso que hai algunhas cuestións que non se deberían pasar por alto. O tema do orzamento é obvio, mais coido que nolo podemos saltar porque tampouco vai achegar moita cousa. Algo que si me parece importante é o tema da industria. Àngel insistiu nesa cuestión, e penso que con moita razón: está claro que Sitges se soubo converter na gran plataforma do cinema local, e non só do xénero fantástico. O crecemento, nese sentido, foi espectacular. En Punto de Vista, con todo, nin podemos, nin queremos apostar por iso, e imaxino que tampouco está na axenda de Granada. Iso non quere dicir que non nos interese promover certa caste de realizadores españois (é máis, fixémolo e seguímolo facendo), mais son realizadores que se sitúan fóra da industria. Outra cuestión sería a dos festivais especializados, xa sexan dun xénero popular, dunha zona xeográfica ou de cinema de non ficción. Todo iso fai que a configuración do programa e dos públicos ideais non sexa a mesma que nos festivais máis xeralistas. E entendo que todos queremos pensar o noso concepto de festival especializado dun xeito flexíbel. Outra diferenza importante para min é a xeracional: non son o mesmo os festivais de longo percorrido que os festivais nados na última década. A historia pesa nos primeiros e a falta de percorrido nos segundos, sempre para o bo e para o malo.
E por liala un pouco máis: hai varios mapas, diversos e variados, e ás veces pecamos de ter unha ollada demasiado local, tanto no territorial coma no cinéfilo. Isto dígoo consciente de que o noso festival é posibelmente o que se dirixe a unha franxa máis estreita da cinefilia, cousa que nos obriga a procurar público non só de Pamplona, senón de toda España. Cremos que iso, malia a nosa inexperiencia, pode funcionar, cando menos a nós funciónanos: cremos que Punto de Vista converteuse, até certo punto, no lugar de encontro dunha pequena comunidade que tamén ten que ver coa cuestión xeracional.
José Sánchez-Montes: Síntome incapaz de avanzar sen facerme unha pregunta previa: para que, para quen se fai un festival? Que sentido ten? E esa pregunta fíxenma cando recortaron o orzamento de Cines del Sur xusto no peor momento, cando resulta case imposíbel procurar financiamento privado. Tiña sentido preparar unha sexta edición dun festival que tiña un orzamento tan exiguo? E pórnos agora a organizar a sétima?
Resulta curioso que o ano pasado recibiramos as mellores críticas na prensa local e tamén do noso público que agradecía o esforzo. Non sei os demais, pero este festival está sustentado no agarimo dos espectadores máis que noutra cousa. É certo que os festivais deben ter unha repercusión fóra, como todos defendemos, mais a súa base nunha cidade pequena e afastada das grandes capitais é o público local. Ademais en Andalucía hai catro festivais importantes en Sevilla, Málaga e Huelva e non resulta sinxelo atraer ao público andaluz, cando menos de momento. É dicir, que estamos a tentar refundar o festival, que naceu cunha forza enorme e quedouse cativiño en todo agás na calidade de programación.
Javier Angulo: José introduciu o tema de para que serve un festival. Sempre crin que, en principio, debe servir para que o público dunha localidade / rexión / comunidade autónoma / país-estado poida ver un cinema que non é habitual nos circuítos comerciais que ese público ten á súa disposición. E ten que ter un principio de ‘servizo’ á comunidade, que é o que é (e para o que serve) a Cultura (con C maiúsculo).
En segundo lugar, debe de servir tamén de polo de atracción para atraer visitantes ou turistas, aumentando a chamada ‘oferta turística’ e creando un ‘valor engadido’ á cidade dende o punto de vista comercial (a máis visitantes, máis gasto en hoteis, restaurantes, comercios etcétera). As dúas últimas premisas (atracción de visitantes e valor engadido comercial) son, non hai que esquecelo, as que moveron aos pioneiros-creadores de festivais como Cannes, Venecia, San Sebastián e tamén Valladolid e outros festivais españois. En fin, que os seus creadores eran delegados gobernamentais de Turismo e os comerciantes influentes da cidade.
Agora ben, un festival sen un público fiel, que se entregue e encha as salas de cinema, non é nada. En Valladolid, afortunadamente, a xente ten case un ‘sentido patrimonial’ do ‘seu festival’, logo de 57 anos de vida e varias xeracións implicadas, o que lle leva a ser extraordinariamente esixente na programación, si, pero tamén na calidade de proxección e son, na perfecta sincronía de subtítulos, na estrita puntualidade, noutros aspectos que se non se cumpren poden organizar un patelexo descomunal.
Josetxo Cerdán: Os festivais son eventos sociais e débense á sociedade, coa súa parte cinéfila, coa súa parte festiva e coa súa parte divulgativa. Javier lembrounos que os festivais nas súas orixes naceron como plataformas turísticas das cidades: é certo, pero tamén penso que na onda de festivais que nacen dende finais do noventa, o impulso xa é outro, e de aí a miña insistencia no tema xeracional (dos festivais e dos públicos). Coido que en momentos diferentes a finalidade tamén é diferente.
Chegar a un público que supere o público local é fundamental para poder falar de evento nese hipotético mapa ou mapas. Iso, claro, non é doado, pero responder a unha comunidade polo menos nacional penso que é importante. E se cadra non é tan importante que esa comunidade sexa moi ampla, cando menos no principio. É máis importante que sexa activa: non hai nada mellor que un público activo e que se considere parte do evento. Xixón e Sitges foron exemplares neste sentido (e os seus seguidores son lexión). A min cústame moito pensar que un festival prescinda diso.
__________
(1) No ano 2011, Xixón tivo 55.000 espectadores de cinema, 75.000 sumando todas as actividades: exposicións, concertos, obradoiros…