Festival de Cinema de Sitges 2024
Oddity, de Damian McCarthy
Como todos os anos, o pasado mes de outubro celebrouse o encontro anual máis importante para os fans do cinema fantástico e de terror. Estamos a falar do Festival de Cine Fantástico de Sitges, un encontro ao que unha servidora leva asistindo durante varios anos seguidos con sumo rigor, coma se se tratase dun acto relixioso. Con todo, a experiencia de achegarse a un festival deste calibre como crítica de cine sendo unha absoluta fan do xénero significa deixar de lado a paixón e o fervor da experiencia en pos da obxectividade —se é que iso existe ou se pode chegar a conseguir— para centrarnos na revisión dos filmes alí proxectados.
Acudir ao Festival de Sitges tradúcese nun constante estímulo da man das arriscadas propostas e novas voces que nos traen desde distintos lugares do mundo. A realidade é que no cine de terror atópase a maior diversificación de historias, posta en escena e ideas narrativas de entre todos os xéneros cinematográficos. Comunmente adoita ser deostado, pensando que é unha cousa menor á que non merece a pena prestar atención, e o clixé dun público freak que goza co sufrimento alleo afasta a moitos entendidos e cinéfilos curiosos. Nada máis lonxe da realidade. Se acudimos a calquera lista das mellores películas da historia de calquera xornal ou revista de crítica especializada, consolidada e seria, atoparemos multitude de títulos de cine de terror xa que, dunha forma ou outra, case todos os directores/as aos/as que admiramos recorren constantemente a elementos clásicos da súa posta en escena para narrar outras historias. En certo xeito, a mirada desde o xénero permítenos tratar temas relevantes calando dunha forma moito menos dogmática na sociedade e no público, resultando mesmo interesante para os que opinan diferente. E é que é ben sabido que de pouco serve predicar para conversos. Os dramas aos que estamos afeitas noutro tipo de festivais e contextos, de temática social e/ou narrativas desoladoras, tamén poden estar filtrados polo sangue, os berros e as motoserras, sen ser por iso menos formais e valiosos.
Para estruturar esta entrada, quixemos dividir as películas en bloques, agrupadas pola súa temática dentro da medida do posible. É difícil categorizar propostas tan dispares, pero faremos un esforzo por “confrontalas” sobre o papel virtual, tirando de fíos similares entre elas para formular un corpus co que organizar estas pequenas recensións.
BONECOS, MONSTROS E VERDADES OCULTAS
Comezamos a nosa aventura polo festival coa película Oddity, segunda cinta de Damian McCarthy. O director preséntanos a Darcy, unha médium invidente de loito pola tráxica morte da súa irmá, que visita ao seu cuñado cun agasallo moi especial. A nosa protagonista está disposta a descubrir o que ocorreu realmente esa fatídica noite, e a historia desprégase aos poucos, revelándose cada vez máis perturbadora. Levabamos tempo escoitando críticas positivas dos fans do terror que se reportaban desde Estados Unidos e podemos confirmar que se trata dunha película redonda: a historia é concisa e concreta, os efectos prácticos son dignos de mención e os jumpscares non resultan predicibles nin innecesarios. Ao mesmo tempo, quizais é xustamente iso o que fai que a película me guste, pero que non me entusiasme. Ningunha sorpresa que perdure no tempo e algunha sobreexplicación a cámara algo innecesaria e condescendente co público agudo; hai tempo que a linguaxe cinematográfica está asumida e non necesitamos que se remonten secuencias ao final das películas para lembrar algo que pasou hai menos dunha hora, especialmente en cintas tan curtas como esta. Dito isto, a secuencia de arranque resulta realmente inesquecible, como un excelente exercicio de construción de tensión e expectativas no espectador, ansioso por descubrir que pasaría realmente. Valerá a pena manter no radar a este director que se estrea no festival cun exercicio de terror pequeno pero contundente.
Confeso que Cuckoo (Tilman Singer) decepcióname, e non porque sexa unha película horrible, senón porque creo que non acaba de atopar o seu ton. Hai moitas películas escondidas dentro de Cuckoo e o director parece non saber elixir cal quere contar. Unha adolescente apesarada viaxa co seu pai, a súa madrasta e a súa irmá aos Alpes alemáns, atopándose alí con escuros experimentos que teñen lugar nun balneario moi estraño e que poida que teñan que ver con ela máis do que imaxina. Nin unha sólida Hunter Schafer, nin o cameo patrio de Greta Fernández, nin o carisma do resto de personaxes conseguen salvar esta historia. A explicación chega tarde e cando chega faino de maneira demasiado explícita, facendo pensar que o espectador é estúpido, por divagar durante o que dura a película sen demasiada información e atopala de súpeto nunha torpe resolución desnortada. Os espazos semellan backrooms labirínticos e pintorescos polos que unha se pregunta se xa pasou algunha vez e albiscamos a pretensión de emular un estilo similar ao do David Lynch de Twin Peaks (1990) ou Mulholland Drive (2001), tratando cada habitación dunha forma totalmente pulcra a nivel estético. Imitar ao mestre ou pretender achegarse a el é tarefa complicada e o interese pola trama dilúese conforme avanza. Ningún personaxe parece importar porque non conseguimos conectar con ningún deles e aínda que se albiscan ideas interesantes pintadas con brocha gorda, o director non consegue que todas acaben de funcionar de maneira cohesiva entre elas. É unha película errada á que a caracterización do “ente” fai un fraco favor, podendo mesmo chegar a causar algunha que outra risa involuntaria.
Cucko, de Tilman Singer
BODY HORROR, MUTILACIÓNS E MUTACIÓNS
Entramos de cheo na favorita de todo o mundo, o “olliño dereito” de mamá e papá, o soño de toda potencial cineasta na sala do Auditori Meliá, entre as que me inclúo. A Elisabeth, unha actriz de Hollywood en horas baixas, despídena do seu traballo en televisión coa escusa da súa idade cando se lle presenta a oportunidade de comezar de cero, reseteando o seu aspecto e a súa vida, inxectándose unha misteriosa sustancia dunha cor alarmante coa promesa dun novo espertar. A creatividade en The Substance (Coralie Fargeat) é tal que resulta difícil comparala con calquera outra cousa. Interesa a posta en escena, o tema a tratar, a forma na que se rodan os corpos (e os non corpos), a limpeza (e a sucidade) dos encadres e a recuperación dunha actriz á que Hollywood dera as costas. Quen ía dicir que precisamente das súas costas nacería, nunca mellor dito, esta marabilla. Coralie Fargeat e Julia Ducournau viñeron para quedar e surfear a onda tras o novo extremismo francés e é que o seu cine dialoga dunha forma sorprendente, tanto entre elas como co público. É fascinante ver como pasan os días e a xente segue falando da película e é apaixonante ver a xente allea ao xénero acudir masivamente ás salas levadas pola boca a boca e polos titulares da excelente campaña de mercadotecnia que se levou a cabo por redes. O terror é epidérmico, todo pasa a flor de pel, e perdura o medo a formar parte dunha masa de mulleres que foron deostadas pola sociedade e coas que todas podemos identificarnos dunha forma ou outra. Porque mesmo o público feminino máis novo pode proxectar nestes dous personaxes unha terrorífica visión de futuro. Se agora non es Elisabeth, poida que sexas Sue, pero como ben di o lema da película: “there is no she and you, you are one”. Dúas caras da mesma moeda que conviven e existen con necesidade da outra, inseparables e indivisibles. O eu, o supereu e o iso xogan a aquendarse e a facer acto de presenza nos momentos máis inoportunos, facendo desta experiencia audiovisual unha viaxe —con final… feliz?— da que é difícil esquecerse.
Chegaba o encontro máis esperado por moitos dos visitantes do festival, a estrea da terceira entrega de Terrifier (Damien Leone). Para aqueles e aquelas que non viran as anteriores películas, preferimos non desvelar demasiado, unicamente destacaremos a transcendencia cultural que o personaxe de Art the Clown parece ter xa a día de hoxe. Esta hipótese confirmábase coas hordas de fans ataviados con máscaras e merchandising que pululaban por Sitges e aplaudían con entusiasmo cada unha das palabras do director e os xestos do actor que encarna ao pallaso, David Howard Thornton, ao presentar a película. Chegadas a este punto, encontro que o lore esgota completamente a saga e a motivación principal que é o goce do gore e o carisma —se é que podemos definilo así— do antagonista chegoume a cansar e acabei bocexando varias veces a pesar das vísceras esparexidas por toda a pantalla. Sinto que as actrices toman en serio a película e que esta non lles devolve nada a cambio. Aínda así, resulta curioso ver como aos poucos se van rompendo as barreiras do permitido en pantalla. Cada vez son máis os cineastas estadounidenses que se atreven a ficcionar actos de violencia explícita contra nenos a pesar da corrección das críticas cara a aqueles que se atreveron a iso. No referido ao cinema, matar, violar e humillar ás mulleres nunca resultou un inconveniente; con todo, no caso de infantes, o problema estaba asegurado. Non parecen escenas expostas de forma caprichosa sen previo aviso; xa o tráiler prometía altas doses de crueldade infantil, advertindo aos estómagos máis débiles do que estaba por vir. Aínda así, se ese fose o único “problema” da cinta, daríame por satisfeita. No entanto, o esforzo dilúese nunha serie de imaxes sanguentas sen demasiada dirección narrativa. Terrifier 3 parece, máis ben, unha compilación de canalladas e bromas de Art the Clown enmarcadas nun contexto festivo. Un conxunto de escenas ás que a tesoira lles pasou factura —varias mortes relevantes ocorren off screen sen ningún tipo de explicación coherente— pero coas que o público máis fanático quedará máis que satisfeito.
Terrifier 3, de Damien Leone
TRADICIÓNS, SUPERSTICIÓNS E CONDENAS
En 2015, o subxénero de folk horror remontaba con forza coa aparición de Robert Eggers na esfera pública e a súa primeira película, The Witch. O interese por historias nas que a herdanza cultural e os clans con antepasados coñecedores de rituais de rancio avoengo crecía indiscutiblemente coa multitude de películas que aproveitaban o tirón dunha moda que chegaba para quedar. É agradecido o subxénero, pois a súa ambientación e deseño de produción resultan interesantes tanto a pequena como a grande escala. Ademais, o seu valor cultural e sociolóxico é innegable, revivindo historias de tradición oral que doutra forma poderían chegar a perderse. Filmar para pór en valor o que é noso, aquilo que nos pertence. Iso é xusto o que fixo o coreano Jang Jae-hyun na súa película Exhuma. Un grupo pintoresco de xeománticos dedícase a desenterrar e recolocar as tumbas de familias que se confesan axexadas tras a morte dun ser querido. Neste particular caso tópanse cunha familia rica cuxos membros están a sufrir unha enfermidade descoñecida. A partir de aí todo se complica. A última parte do filme entra máis pesada que a primeira, na que a intriga me levaba como un torrente de información e datos pintorescos sobre mitoloxía coreana da que o espectador debera ser minimamente coñecedor para acabar de conectar con todo a armazón da historia. Como pasa en moitos filmes, a aparición do “ente” ou “inimigo” fai que se precipite a trama e que xa non haxa sorpresa á que aferrarse. E isto, nunha película tan longa, fai perder significativamente o interese. Semella coma se unha boa idea e conceptos asociados estivesen cociñándose a lume lento, pero finalmente van diluíndo cara ao final cando o clímax non loce como tal. Unha mágoa, porque vexo potencial e certa posta en escena similar á dun novo Bon Joon-ho no desenvolvemento da súa aclamada Memories of Murder (2003). Estaremos atentas a como prosegue a carreira do director.
A gañadora do festival deste ano, The Devil’s Bath (Severin Fiala, Veronika Franz), pareceume realmente terrorífica, e non pola aparición de seres sobrenaturais, entidades maléficas ou o mesmísimo Satanás personificado nunha cabra —como ocorría na anteriormente mencionada The Witch, película coa que se pecou de comparala— senón pola espantosa realidade que retrata. Tras casar, Agnes, unha muller austríaca do século XVIII, comeza a sentir como a vida que lle espera non é do seu agrado, e sen saber recoñecer os motivos do seu malestar, comeza a ter pensamentos intrusivos verdadeiramente terribles e macabros. É duro chegar a un desenlace tan seco e atoparse cunha desesperanzadora mensaxe a toda pantalla como peche final que confesa a motivación do crime cometido pola nosa protagonista. Non haberá paz para as inocentes, e non hai vía de escape nesta historia, nin na das outras 400 mulleres —como mínimo— que tomaron a mesma decisión para así librarse —ou polo menos intentalo— do sufrimento terreal. É triste asociar esta narrativa, aparentemente afastada e inconcibible, cun presente no que os avances médicos son evidentes e ningún cabelo atravesando a caluga servirá para curar a depresión. O son retumba, as imaxes calan e ese desgarrador pranto final tardará moito tempo en borrarse da miña memoria. Facía tempo que non me sentía tan removida, e resulta fascinante a forma na que o dúo aos mandos consegue facelo prescindindo de mecanismos lacrimóxenos. Desde logo deixará pouso. Seino. É palpable o agarimo que lle teñen os cineastas ás mulleres protagonistas das súas historias e resulta aterrador escoitar algúns comentarios da xente abandonando a sala ao final da película, confesando que non sentiron nada e até lles chegou a aburrir. O tema aquí tratado está máis vixente que nunca e é que a credibilidade das mulleres ponse en dúbida a diario, tal e como lle pasa a Agnes na cinta e aos centos de coetáneas que tiveron que sufrir a súa mesma desgraza.
The Devil’s Bath, de Severin Fiala & Veronika Franz
A OVELLA NEGRA
Abrindo un novo melón e, a risco de parecer moralista, direi que Strange Darling (J.T. Mollner) é unha película tremendamente problemática. Unha enigmática muller cítase cun aposto mozo para unha cita nocturna nun motel. Non se coñecen con anterioridade e aínda que a atracción é máis que evidente, ningún dos dous adiviñaría como rematará a aventura. Pouco máis se pode dicir sobre o argumento da película sen caer en spoilers, xa que Strange Darling nin sequera arrinca cunha presentación de personaxes ao uso que nos sitúe nun espazo-tempo narrativamente lineal e coherente. Ademais dunha pedante mensaxe a toda pantalla coa que comeza a película, presumindo de estar rodada enteiramente en 35 mm —coma se a día de hoxe non estivésemos a vivir unha volta do celuloide—, a posta en escena e o xogo coa cámara interésanme ben pouco. A estrutura capitular parece, máis ben, unha forma de homenaxe caprichosa a Quentin Tarantino máis que unha necesidade para que os xiros de porca se resolvan de forma efectiva. Porén, como dicía ao principio, a película roza o incorrecto, golpeando ao espectador —e sobre todo á espectadora— cunha revelación fóra de lugar. Todos os mecanismos son tramposos e a conclusión á que se chega carece de verosimilitude no mundo patriarcal no que nos tocou vivir. O director parece completamente alleo a esta realidade e desenvolve os personaxes terxiversando os clixés, xogando con perigosas falsas acusacións e mesmo facendo mofa do personaxe feminino que simpatiza coa protagonista en certo punto da película polo seu evidente perfil de vítima. Non podemos dicir moito máis sen desvelar cara a que camiño pedregoso vira a trama, aínda que tampouco convidaría a ninguén a descubrilo.
ENFERMIDADES SELECTIVAS NO FIN DO MUNDO
Chegamos ao ocaso do festival, esta vez da man de Destry Allyn Spielberg, filla do laureado Steven Spielberg, e a súa ópera prima Please don’t feed the children. Esta será a última vez que me referirei a ela achegando este dato porque é obvio que debemos darlles ás mulleres cineastas a súa propia voz e o seu propio espazo sen importar antecedentes previos. A directora transpórtanos a un posible futuro distópico no que unha enfermidade ataca mortalmente aos adultos, mentres que os nenos semellan ser os responsables da súa transmisión e, por iso, están a ser perseguidos e capturados polas autoridades. A trama céntrase nun grupo de adolescentes nómades que viven escondidos do sistema e no seu encontro cun personaxe adulto feminino que fará dos seus días un inferno. A explicación do conflito pandémico dáse nos primeiros minutos de película, empregando material de arquivo e planos curtos —que restan un gran valor de produción— no que parece a presentación dunha zona en corentena. Non o identificamos de todo, xa que enseguida pasamos a coñecer ao noso grupo protagonista e a seguilos na camioneta até a casa da antagonista. O uso de lentes anamórficos e o abuso do flare, a dirección de actores duns nenos aos que non lles quedou máis remedio que abandonar precozmente a infancia e un deseño de produción cargado de detalles lembra enormemente á filmografía do proxenitor. Con todo, a directora decide ir un paso máis aló, exercendo violencia explícita contra os nenos, emporcándoos de sangue, facéndolles empuñar armas e mesmo matando a uns cantos, algo que parecería imposible na mente do pai. Aplaudimos a valentía á hora de construír este tipo de tramas nas que o realismo se ve minguado en moitas ocasións pola (auto)censura nos momentos máis macabros e polémicos. A película pareceume correcta. Os nenos e nenas que integran o elenco principal arriscáronse moito e é indubidable a conexión que hai entre eles, así como a cantidade de referencias que a directora plasmou , chegando mesmo a rozar o obvio. Ás veces parece unha “película de escola” debido a unha planificación en cámara excesivamente clásica. Destry Allyn Spielberg coloca o dispositivo en lugares nos que o truco se revela demasiado rápido, facendo bastante previsible o que vai ocorrer a continuación: uns jumpscares de manual que se desinflan sen tan sequera ocorrer.
Pasamos agora a unha das propostas nacionais máis esperadas desta edición do festival da man do director de El hoyo (Galder Gaztelu-Urrutia, 2019), anteriormente premiada neste festival coa maior das condecoracións. Rich Flu presenta un virus mortal que unicamente afecta os ricos e as situacións que derivan desta crise sanitaria a nivel mundial. Vexo e entendo a obsesión do director por contar historias acerca das clases sociais e apoiar a loita da traballadora, pero a forma pérdese completamente a metade de película. O que comeza como unha distopía —ou utopía?— na que os ricos enferman, co refugallo das súas pertenzas como única salvación, convértese nun relato moralista e estraño no que o director dá a volta á situación colocándoos dunha forma condescendente nunha especie de pateira con rumbo a África. Vítimas e vitimarios. Verdugos convertidos en inocentes. Os destinos investidos, o nunca visto. Nada máis desagradable que ver ás persoas máis podentes do mundo, filmadas coa benevolencia e tenrura dunha mirada que parece compadecerse deles nos últimos 45 minutos de metraxe. O público de Sitges aplaudía cada unha das mortes e desgrazas destes “pobres” desafortunados, e conforme nos achegabamos ao final, o ánimo decrecía na sala. Por suposto que teñen corazón. Pois claro que pertencemos á mesma especie. E desde logo temos algo en común. Non obstante, se a visión do cineasta parte dunha inicial repulsión cara a esta caste, non entendo a viaxe documental antropolóxica e rural do último fragmento, sobre todo para romper de novo a coherencia cun plano final sostido dun sorriso que, no canto de brillar, mantense impasible até os títulos de crédito.
Please don’t feed the children, de Destry Allyn Spielberg
ESTRAÑAS FUXIDAS E PERSECUCIÓNS DISPARATADAS
Recoñezo que Cloud, do gran Kiyoshi Kurosawa, foi a disrupción das miñas expectativas, porque revisando recentemente Cure (1997), esperaba un thriller máis serio por parte do director, sen ápices de humor. Poida que isto estragase a experiencia cinematográfica no momento do visionado, aínda que, pensándoo en perspectiva, conseguín apreciala máis co paso do tempo. Na película coñecemos a Yoshii, un home que gaña a vida coa compravenda de obxectos por Internet e que acaba involucrado nunha persecución da que el é, no fondo, o culpable. Persoalmente, non acabo de conectar demasiado con este tipo de comedia e aquí revélase unha historia con gags satíricos sobre unha sociedade que vive na virtualidade, dando preferencia ao contacto online fronte ao cara a cara. A historia fai mofa das conexións dixitais e pon en evidencia os problemas da súa inmediatez; comprar desde a comodidade do sofá da túa casa pode saír moi caro. O ton resúltame algo complexo. É difícil entrar completamente porque non chegamos a empatizar nunca co personaxe principal, que ten algún que outro xesto desagradable coa súa parella —muller que acaba sendo un vergonzoso e casposo estereotipo de gold digger— e que manexa ao seu antollo ao seu empregado. Agradécese a forma seca na que se presenta a violencia, que funciona como contrapunto ao surrealismo da trama, aínda que si o que esperamos é unha volta ao thriller máis denso e escuro, non estamos no lugar correcto. Isto é outra cousa, non por iso peor.
Por último, pero non por iso menos importante, gustaríanos apuntar o traballo de Rodrigo Cortés na súa nova película, Escape. Producida polo mesmísimo Martin Scorsese, trátase dunha adaptación libre da novela homónima de Enrique Rubio. Un espléndido Mario Casas interpreta a N —aínda que prefire que se refiran a el mediante o seu número de DNI—, un home traumado por un acontecemento pasado que ansía desfacerse da súa liberdade e ser internado de forma voluntaria nunha prisión canto antes. A historia recolle as súas aventuras e cada un dos pasos que segue para tentar conseguir o seu obxectivo dunha vez por todas. A película sorprendeume gratamente. O director arrincaba a presentación pedíndonos que non esperásemos nada dela, que era mellor así, ir en branco ante o que puidese pasar. Antes de comezar a proxección, algúns comentarios críticos cara a Casas escoitábanse detrás de min por parte dun sector masculino cargado de prexuízos. Pronto se darían conta de que terían que repensarse. É irreverente o ton co que o actor abandona o seu fogar para penetrar nunha fuga construída á inversa na que uns carismáticos personaxes secundarios —a destacar o implacable xuíz encarnado por José Sancristán— pretenden impedirllo custe o que custe. Que ten que facer un home honrado para que o encarceren? Á fin e ao cabo, si é o seu desexo, por que impedirllo? Conmoveume, sorprendeume e fíxome rir. Mención especial aos títulos de crédito da cinta, que enchían a toda cor a pantalla ao comezo da película, deixando entrever o indescritible pero fresco ton do que estabamos a piques de presenciar. Tamén á banda sonora de Víctor Reyes e o propio director que, emulando a banda sonora de 2001: A Space Odyssey (Stanley Kubrick, 1968), empregaron xoguetes para nenos —tal como podemos ver nos making of da película na canle de YouTube da distribuidora— para levar a cabo o traballo e “desafinar” aínda máis a Casas.
En definitiva, unha edición cargada de sorpresas, títulos antagónicos en temáticas e tonalidades e unha montaña rusa de emocións que esperamos poder seguir vivindo cada ano. Volver a Sitges é como volver a casa despois dunha tempada fóra. É un lugar máxico que non frecuento durante o ano, pero que cada outubro, ao baixar do tren e pisar a estación, sento que dalgunha forma nos pertence ás fanáticas do xénero. É unha icona inesquecible para quen poida gozar da experiencia e unha tradición obrigada aplaudir cada vez que, ao arranque das películas, aparece a cartela do mítico King Kong atacando aos avións que sobrevoan o ceo da cidade, enmarcado pola recoñecible silueta da igrexa da vila. Longa vida ao festival e longa vida ao cinema de terror!
Escape, de Rodrigo Cortés
