FICBUEU 2024 — SECCIÓN OFICIAL #2

El Soldao, de Alejandro Cabrera

‘A todos aqueles lugares onde os tempos se mesturan e todo ocorre simultaneamente’. Esta é a dedicatoria que pode lerse nos créditos finais de El Soldao (Alejandro Cabrera, 2023), e que condensa nunhas poucas palabras a natureza deste filme. Nel, Francisco volve á casa familiar en Villanueva del Duque, Andalucía, baleira tras a morte da súa nai, e os recordos afloran.

Esta mestura de tempos atopa a súa expresión audiovisual a través dunha mestura de formatos. Vémolo por vez primeira nos minutos iniciais do filme, mediante un plano-contraplano que une a imaxe presente (Francisco asomado a un balcón que dá a un patio) coa imaxe pasada (unha serie de cortes de material de arquivo nos que un grupo de xente lle devolve a mirada saudando desde ese mesmo patio). Coma se unha fenda se abrira no tempo con este xesto de montaxe tan sinxelo como eficiente, transitamos desde ese momento por un espazo onde, seguindo a máxima de Santo Agostiño, podería dicirse que conviven o presente das cousas pasadas e o presente das cousas presentes. Resulta interesante observar os distintos mecanismos que usa o filme para poñer en diálogo o material propio co material de arquivo. Non se trata sempre de imaxes que se miran ou que comparten un espazo; a dimensión sonora tamén pode ser un vínculo que una os tempos, e así sucede, por exemplo, co ruído dunha motocicleta ou co tanguido das campás, que funcionan coma gonzos temporais neste exercicio de memoria.

Volvamos ao tempo de Francisco. Este presente está filmado en dixital, cunha achega documental na que abundan os primeiros planos. Así, o filme vai conformando unha serie de retratos que, malia que teñen a Francisco coma eixe central —que ollos tan expresivos!—, repártense xenerosamente entre o pobo para ir bosquexando unha imaxe de comunidade. Aínda neste presente, hai unha escena que nos mostra como Francisco saca unha vella cámara Super8 da súa funda. Advertimos nese intre, se é que antes se nos pasara por alto, que o filme non se limita a asociar o fílmico co pasado e o dixital co presente, senón que inclúe na mestura unha serie de imaxes dos netos de Francisco filmadas en Super8. Trátase dun xesto profundamente nostálxico, xa que case poderiamos confundir estas imaxes de futuro con material de arquivo? Ou ben encontramos nela outro signo da atemporalidade que a película quere explorar?

Avec l’humanité qui convient, de Kacper Checinski

Segue no programa Avec l’humanité qui convient (Kacper Checinski, 2023), un filme que, aínda que comparte con El Soldao unha idea humanística do cinema, faino desde un ton moito máis frío e descarnado. Pasamos dun documental de cariz familiar, que busca un rexistro próximo (a cámara na man, os primeiros planos, a calidez nas cores), a unha obra de ficción calculada ao milímetro, que dalgunha maneira mimetiza na súa posta en escena o mundo cruel e impersoal da burocracia. Véxase a primeira escena, xa que os momentos iniciais dun filme —e especialmente dunha curta— adoitan condensar moita información: aquí hai un só plano, que empeza como detalle dunha carretilla cargada con caixas cheas de expedientes e que, seguindo o movemento, vaise abrindo para mostrar a entrada dunha oficina de emprego. Non chegamos a ver o rostro do traballador que empurra a carretilla; os verdadeiros protagonistas son os expedientes que rexen a vida das persoas.

Estes movementos de cámara vannos acompañar ao longo do filme. Os travelling continúan corredor arriba, corredor abaixo, seguindo aos traballadores da oficina (e en especial a Hélène, a subdirectora) polos recunchos grises do edificio, marcando o ritmo frenético dunha narración que apenas concede pausas. Ese día chegou á oficina un correo electrónico dunha muller desesperada que ameaza con suicidarse alí mesmo. O aviso enche os despachos de tensión, agroman os desencontros entre compañeiros de traballo, e máis aínda cando o problema se revela como un erro interno na burocracia. O filme expón a inoperancia dun sistema que depende duns traballadores sobrecargados, ao bordo do burnout e incapaces de dar abasto, e faino abordando esta violencia estrutural case desde a óptica do thriller. Aos elementos xa mencionados engádese un uso moi concreto da música para puntear o suspense.

O filme enfronta tamén a brutalidade doutra clase de violencia, representada aquí polos corpos policiais, coa posibilidade dunha achega máis humana: unha conversa na que ambas partes poidan mirarse aos ollos e comprometerse a solucionar os erros cometidos. Tras o brutal arresto da muller, Hélêne atopa a súa carteira na oficina e vai sacando unha serie de obxectos persoais que, en contraste coa frialdade inerte dos expedientes, si que dan conta dunha vida vivida e debuxan os trazos dunha historia. Entre eles, unha pequena chiscadela que condensa a filosofía de Avec l’humanité qui convient: unha entrada para unha sesión de Vivir (1952), o filme de Akira Kurosawa que aborda precisamente a ineficiencia da burocracia e narra o despertar dun home que, rompendo coas inercias, empeza a traballar por un mundo distinto.

Preoperational Model, de Philip Ullman

O terceiro filme constitúe un punto e aparte radical no programa. Preoperational Model (Philip Ullman, 2024) é unha curta de animación protagonizada por dúas criaturas antropomórficas, Sophie e Jessica, que se desprazan no espazo e no tempo. As súas viaxes están cargadas dunha profunda melancolía que resulta dos tempos lentos, dos espazos baleiros, das doces voces destes seres estraños, de grandes ollos tristes, recubertos de feridas que se expanden polos seus corpos como formacións de coral. Se cadra, a mellor forma de achegarse a este filme sexa deixándose levar polas súas hipnóticas imaxes, tan atmosféricas como inquietantes, sen esixirlles que nos desvelen unha lóxica demasiado clara na historia; o título, porén, danos unha primeira clave de lectura, suficiente para non avanzar á toa polos trece minutos de metraxe. Preoperational Model fai referencia á fase preoperacional no desenvolvemento cognitivo dunha criatura; é nese momento cando se agudizan as capacidades de memoria e imaxinación, cando empezan a cristalizar as diferencias entre pasado e futuro, e cando a fantasía e a fabulación entran en xogo. Son todos estes elementos recoñecibles na proposta do filme, e aínda que non nos permitan delinear de todo a súa lóxica interna, si que nos ofrecen un mapa bastante claro  das súas coordenadas narrativas.

O filme consta de tres partes claramente diferenciadas. Na primeira, Sophie é unha princesa que deambula polos xardíns dun palacio xunto á súa dama de compañía, Jessica, mentres vai debullando as inseguridades que lle provoca o seu futuro rol de raíña. Na última, Sophie é unha nena que viaxa nun tren xunto coa súa nai, Jessica. A parte do medio, ambientada nun comedor un tanto lúgubre onde ámbolos personaxes xogan, funciona como bisagra entre principio e fin, e condensa eses mundos distantes en obxectos concretos: un pequeno palacio rosa e un tren de xoguete, fontes de imaxinación. Esa escena-bisagra bríndanos tamén outro dos elementos chave do filme: a inversión de roles entre Sophie e Jessica, cunha clara reformulación das xerarquías establecidas na primeira e última parte. 

Conclúe o programa a franco-libanesa Et si le soleil plongeait dans l’océan des nues (Wissam Charaf, 2023), cuxo titulo xa avanza a vontade poética da proposta e a súa formulación en condicional: “et si…”. Filmada nunha relación de aspecto de 4:3, feito que acentúa a súa aposta por un formalismo sinxelo e minimalista, conta a historia de Raed, un vixiante de seguridade encargado de custodiar unha pequena barreira nun paseo marítimo de Beirut onde, supostamente, avanzan as obras dun parque para a cidadanía; non obstante, trátase en realidade dun proceso de privatización do espazo público que vai culminar coa construción de apartamentos de luxo fronte ao mar.

Dentro da sesión, esta obra marca un regreso á liña humanista dos primeiros filmes, aínda que o fai desde un rexistro moi distinto aos exemplos anteriores. Pola precisión dos seus encadramentos, o seu retrato da clase obreira e o seu uso da comedia como ferramenta de crítica social, o filme de Charaf énchese de ecos do cinema de Aki Kaurismäki, aínda que a progresión da historia leva despois por camiños do conto e da fábula. Poderiamos retomar aquí a idea que, nesta sesión, viña suxerida pola referencia a Vivir (Kurosawa): a dunha reacción fronte á monotonía das inxustizas que sexa capaz de desencadear un cambio, por pequeno que sexa. Así, Et si le soleil… constitúe un exemplo moi interesante das múltiples formas que pode tomar un cinema de carácter social e politicamente comprometido.

Et si le soleil plongeait dans l’océan des nues, de Wissam Charaf