FICBUEU 2024 — SECCIÓN OFICIAL #5

Aunque es de noche, de Guillermo García

No mesmo centro da España peninsular atópase A Cañada, o asentamento irregular máis grande de Europa. Aí é onde comezamos esta poliédrica sesión con Aunque es de noche (Guillermo García López, 2023), que segue as andanzas de Toni, un adolescente da Cañada, e o seu amigo Nasser, que está a piques de marchar a Francia. Planea sobre a historia unha lenda contada pola avoa de Toni unha noite ao carón do lume (a zona non conta con subministración eléctrica desde 2020, ano no que foi cortada); segundo a lenda, o avó de Toni bateu tres veces unha porta, abriuse e mostroulle o futuro: un ceo vermello, paredes moradas, amarelas, paxaros de mil cores voando en todas as direccións.

Os ecos desta lenda resoan ao longo da obra, que alterna imaxes filmadas en película coas imaxes dixitais que Toni e Nasser rexistran cos seus teléfonos móbiles. Resulta interesante ver os relatos tan distintos, antagónicos mesmo, que ámbolos formatos ofrecen dun mesmo espazo. Estes vídeos son o pasatempo principal dos mozos e funcionan como unha vía de escape no medio do panorama de pobreza; os filtros do móbil alteran as cores da Cañada e mostran ceos vermellos, chairas moradas, amarelas. Será que o futuro asoma a través desta linguaxe expresiva, fonte de creación e de complicidade; a través desta ferramenta que permitirá aos dous amigos seguir conectados na distancia? Os paxaros de mil cores tamén fan a súa funesta aparición na deprimida realidade do barrio, marcando un camiño de vida; e cando Toni bate tres veces unha vella porta de metal, esta non abre, coma se dixera: o futuro non é aquí. Con todo, o título invoca os esperanzadores versos de San Xoán da Cruz: Qué bien sé yo la fuente que mana y que corre / aunque es de noche.

O segundo filme do programa é Sciaraballa (Mino Capuano, 2023), unha obra delicada e sutil acerca da relación entre un pai e un fillo. Outros filmes exhibidos previamente no festival abordaban temáticas parecidas: por exemplo, a glacial O frío na primeira sesión, ou a devastadora Obraza na terceira. Aquí o conflito é de carácter cotiá, sen escuros segredos nin tensións sociopolíticas de por medio; ten que ver máis ben cunha certa vergoña ou incomodidade entre dúas persoas que non saben demasiado como comunicarse. Tanto é así que Mimmo deixa pasar as horas nun viveiro, onde o tempo parece quedar suspendido, con tal de non cruzarse co pai, que se presentou no seu piso de estudante para supervisar unhas facturas que sospeita equivocadas. Este acabará pasando o día cos compañeiros de Mimmo ata o regreso do mozo, xa entrada a noite.

En Obraza, a única conversa significativa entre o protagonista e o seu pai enmárcase nunha composición quebrada: o pai ocupaba o centro do plano e o fillo só aparecía mediante un reflexo do cristal na ventá. Algo hai disto en Sciaraballa, na composición desigual que reúne a pai e fillo na cociña e que nos fala dos desaxustes na relación. O pai, en primeiro plano, está de fronte á cámara e dá as costas a Mimmo, que aparece lixeiramente desenfocado no fondo do plano. A diferenza, porén, é significativa: a pesar das súas posicións, Mimmo e o seu pai si comparten o espazo físico do plano, a súa distancia non é para nada insuperable, e as súas posicións pronto se reorganizarán cando Mimmo, mirándoo aos ollos, o invite a quedar a cear.

Sciaraballa, de Mino Capuano

Se Sciaraballa combina regularmente o plano xeral coa intimidade dos primeiros planos, pasamos a unha lóxica completamente distinta con Cross my Heart and Hope to Die (Sam Manacsa, 2023),  composta unicamente por planos xerais estáticos filmados cunha gran profundidade de campo. Nunha aposta estilística que evoca a cineastas como Tsai Ming-liang ou Lav Diaz, o filme rompe coa convención clásica de que os planos xerais cumpren unha función máis descritiva que narrativa (en inglés, estes planos chámanse establishing shots, é dicir, planos de establecemento), e confire todo o peso —narrativo, emocional, descritivo— a un único valor de plano. A protagonista do filme é Mila, e o primeiro que sabemos dela é que intenta poñer fin á súa vida, primeiro cunha coitela e despois cunha bolsa de plástico.

O contexto da súa desesperanza queda bosquexado cun par de planos máis. Mila malvive traballando nunha sombría oficina ao bordo da quebra, sen recibir o seu salario e con quendas que a miúdo se alargan ata altas horas da noite. Unha única vez a vemos saír do local para ir a un restaurante, onde se cita cun misterioso home que a chama regularmente; polo demais, a súa vida redúcese a este espazo estreito e profundo, sempre na penumbra, cheo de ventiladores que aumentan a sensación de abafo. Adiviñamos, por medio do son, o mundo que se estende máis aló desta cova onde o tempo non parece existir: voces, bucinas e motores mestúranse coas sintonías televisivas e a música da radio no interior da oficina. E nesta sucesión de composicións que remiten ao tableau vivant, o filme vaise encamiñando cara a un desenlace escuro, inesperado, que deixa a Mila aínda máis soa e desamparada na súa precaria situación.

Il compleanno di Enrico, de Francesco Sossai

Segue o programa Il compleanno di Enrico (Francesco Sossai, 2023), un estraño filme que o director presenta como inspirado nunha lembranza da infancia. A historia desenvólvese nos últimos días de 1999 baixo a atmosfera de incerteza causada polo millennium bug, un erro de software vinculado ao cambio de milenio que, segundo se dicía, podía chegar a sementar o caos no mundo enteiro. Visto a través dos ollos dun neno, este constitúe un primeiro elemento que enrarece o ambiente da festa de aniversario á que está invitado, a de Enrico, que vive nunha casa no medio do campo. Entre acontecementos singulares e banais, vai tomando forma outra historia menos aparente: a dun tránsito que parte do final da infancia e se interna nun territorio descoñecido. 

Filmado en 16 mm, Il compleanno de Enrico é un exercicio de memoria e especulación (en que proporcións, non o sabemos) que toma un aire retro. Non só pola textura do seu formato, que certamente axuda á ambientación, senón tamén pola súa posta en escena, que evoca o cinema de terror italiano dos anos setenta, representado por cineastas como Mario Brava: os zooms (ás veces lentos, outras repentinos), certos cortes rápidos, a iluminación espectral das escenas nocturnas, ou o uso dunha paleta contrastada e suxestiva (os verdes e os vermellos discretamente omnipresentes) son algúns dos elementos que evocan esta linguaxe cinematográfica. O xiro final, bordeando o fantástico, é a acumulación dun ton singular que transita entre o humorístico e o desacougante.

Estas últimas palabras —humorístico, desacougante— tamén poderían servir para describir o filme que pecha a sesión, Wander to Wonder (Nina Gantz, 2023), sobre tres seres diminutos que protagonizan unha serie de televisión infantil de éxito e que, tras a morte do creador do programa, quedan sós na casa-estudio. Tamén aquí hai unha invocación dunha estética retro, tanto a través do formato VHS (co que se recuperan os momentos estelares do programa) como dos decorados que habitan as tres criaturas, con ecos dos Teletubbies.

Feita coa técnica do stop-motion, o filme xoga a explorar o reverso desacougante do seu bucólico escenario infantil, cheo de árbores e de flores e cun sol sorrinte no medio dun ceo azul. Xa os disfraces dos tres protagonistas, que os converten en criaturas peludas con grandes bocas abertas e ollos desorbitados, constitúen un primeiro punto de estrañamento no medio dunha paisaxe que, polo demais, se corresponde claramente cun certo imaxinario popular. Con todo, a morte do creador (único personaxe de carne e ósos no universo stop-motion do filme) desencadea un proceso de dexeneración no que asoman o desespero e a loucura, onde o idílico brilla agora  baixo a hilarante luz do terror.

Wander to Wonder, de Nina Gantz