Helena Girón: “Non queríamos facer un filme historicista, senón máis ben evocar a idea dun pasado”
Nas curtametraxes de Helena Girón e Samuel M. Delgado é fácil advertir, tanto na súa temática como na súa forma, os grandes piares sobre os que constrúen a súa primeira longametraxe, Eles transportan a morte (2021), que acaba de estrearse en salas. Un destes alicerces é a pulsión por internarse nos aspectos non oficiais da historia e descubrir relatos que foran esquecidos. Outra das principais liñas temáticas desta parella de cineastas, que ten moi claro o que quere contar e como quere facelo, é todo aquilo que ten que ver co mito, co obxectivo de deconstruílo. Para iso, ademais de apoiarse na investigación e na teoría, empregan todo un abano de formatos de diversa natureza que mesturan ao longo de todo o filme, facéndoos convivir, creando así unha estrutura única no seu conxunto e coherente co seu espazo. Toda esa seguridade que agora vemos en Eles transportan a morte (2021) nace en pezas curtas como Sin Dios ni Santa María (2015), Montañas ardientes que vomitan fuego (2016), Plus Ultra (2017) e Irmandade (2019), onde vemos esa evolución lóxica e natural que desembocou na súa valente ópera prima.
Tivéchedes un camiño duro e longo, coa pandemia de por medio. Como afectou isto á posprodución do filme e como vivides a estrea despois de todo este tempo?
É unha grande alegría. Unha celebración. Levamos 7 anos dende a primeira versión do guión e, evidentemente, o filme vai crecendo contigo e funciona como unha esponxa que vai articulándose a medida que ti vas cambiando. Este tipo de filmes son, para ben ou para mal, algo mutantes. Coa pandemia tivemos relativamente boa sorte, xa que nos pillou na última fase da montaxe. En cambio, si foi un proceso longo que remata agora coa estrea ante o público, e isto é algo que nos fai moita ilusión, porque as películas realmente facémolas para proxectalas nas salas.
Unha das cousas máis interesantes do filme é como se combinan as partes narrativas con outras máis experimentais, e logo con toda unha batería de diferentes formatos. Onde xurdiu todo isto, e que cres que pode sentir o espectador ante esta conxunción de materiais diversos?
A mestura de formatos é algo que a min me gusta moito traballar. Ademais, creo que o que máis custa á hora de pensar un filme é como formalizalo. É dicir, que forma vai ter, porque isto de que todos os filmes teñan a mesma forma é estraño. A forma debería estar ao lado do contido e tratar sempre de imaxinar novas maneiras de representar e transmitir coñecementos e sensacións. É estraño ver como, formalmente, a maior parte dos filmes parécense, porque quen facemos cine somos moi distintos e cada filme é un mundo.
Este filme mestura materiais de moitas naturezas. A nós, o traballo co celuloide permítenos crear un universo de texturas propio e misterioso. Parécenos un soporte que permite explorar moitas posibilidades plásticas e narrativas, aparte de que levamos moitos anos traballando con el. En Eles transportan a morte procuramos incluír diferentes formas de representación histórica que puideran cuestionar esa visión tan monolítica e sen fisuras que moitas veces trata de impoñerse do pasado.
A idea das viaxes no tempo resúltanos tamén moi atractiva e esa combinación de formatos e soportes parecíanos moi coherente e tentadora coa nosa proposta de película. Así, traballamos con esta posta en escena de ficción que alude ás ficcións históricas cargadas de épica e, por outro lado, á cor das ficcións fundacionais, para ir pouco a pouco de-construíndoas. Tamén hai imaxes máis plásticas que revelamos nós artesanalmente e que poden vir dun rexistro máis documental. Todas esas texturas, eses brancos, é o que queda na película polo proceso de revelado artesanal. Finalmente, podemos ver imaxes de arquivo que tamén se mesturan e intentan convivir co resto. Unha das claves do filme converteuse no intento de fundir todos estes materiais para darlle organicidade ao conxunto, e conseguir así que non te expulsen desa experiencia única e da viaxe que é en si mesma o filme.
Este tipo de linguaxe, que ten que ver máis co poético e co asociativo que coa causa-efecto, é moito máis inclusivo porque todo o mundo pode traducilo á súa maneira. Este filme tan só suxire unha viaxe, e ten algo que pertence a unha parte máis sensorial e que invita ao espectador a facer unha travesía persoal. Van ser a súa memoria, as súas ideas e os seus sentimentos os que lle dean sentido dalgunha maneira ao filme. Dito isto, eu invito a ver Eles transportan a morte de forma relaxada. É certo que é un filme máis lento do que acostumamos, en parte porque nestes últimos dez anos a cantidade de imaxes por segundo que consumimos é unha barbaridade.
No filme hai dúas narrativas principais que nunca chegan a tocarse, pero que están perfectamente relacionadas. Por que elixíchedes esta división fronteiriza entre estas dúas narrativas?
Unha das ideas iniciáticas do filme foi especular sobre a memoria dos desherdados, desa xente que quedou invisibilizada pola historia hexemónica, como son estes homes que escapan coa vela das carabelas de Colón, ou estas mulleres que se converterán “en bruxas” cando eses mesmos homes volvan e as queimen. Son personaxes cos que nos podemos sentir identificados.
Esta separación das dúas narrativas pareceunos interesante porque, por un lado, queríamos falar de como a construción dos xéneros está guiada por todas esas narrativas que fomos acumulando co paso dos séculos. E, por outro, porque queriamos explorar esa idea de como pensamos nós a historia. Non o facemos como unha liña recta, senón como unha rede de relacións de memorias e ideas que poden conectarse e convivir se as poñemos en común. Así, apostamos por xerar dúas historias que, tal como están montadas, son unha viaxe en contra do tempo, en contra da propia historia.
A figura feminina é un aspecto fundamental dentro da estrutura do filme como un exemplo de sororidade. Como traballáchedes e como de importantes eran para vós as relacións que se establecen entre os dous personaxes femininos principais, e posteriormente co da menciñeira?
Para nós, era fundamental ter uns personaxes autónomos afastados da imaxe tráxica que normalmente teñen as mulleres desa época. Na reconstrución destes relatos, era preciso que se vira esa sororidade, ese apoio mutuo entre elas, xa que a partir do século XV estes apoios foron tremendamente censurados. A muller quedou illada na casa e apartada da vida pública, da comunidade e tamén doutras mulleres. Estas barreiras á hora de establecer amizades é do que máis dano fixo á muller ao longo da historia, e é algo que convén reivindicar, por iso queríamos materializalo dalgunha maneira no filme no exemplo destas dúas irmás.
Por outro lado, pasando ás accións, a forma de transportar un corpo era visualmente moi potente. Ese esforzo físico e sentimental era importante para fortalecer a idea e o vínculo entre estas dúas mulleres, así como o feito de non perder a esperanza. Tamén é a historia dun loito, da aceptación da morte dun ser querido. E, por outra parte, este personaxe da menciñeira, que por fin fala cando di que non se lembra. Este punto é decisivo porque a historia da muller é practicamente oral. Era importante esa idea de “ti non te acordas, pero eu si, e vouno transmitir”. Unha idea sinxela que a nós nos serviu para construír escenas. Queríamos fuxir tamén dese arquetipo da bruxa que conseguiu armar o patriarcado: unha muller soa, sucia, misteriosa, que vive nunha landa, cando era todo o contrario… Interesábanos ir á raíz do mito e ver á muller que hai detrás.
O filme detense moito nos espazos, nas texturas, nos entornos naturais, ata o punto de que parecen falar moito máis que os propios personaxes. Como foi a construción destes lugares e cal é o peso que queriades que tiveran no filme?
A partir desta “marabillosa” data do 1492 comezaron a aparecer moitos mitos, entre eles a demonización da muller, pero tamén a demonización total da natureza e incluso dos animais. Por iso, gustábanos que o burro tivese certo protagonismo dentro do filme. Na actualidade temos unha visión un pouco binaria do mundo. Por un lado está a cultura e por outro a natureza. Durante o proceso de escritura do guión pensábamos como sería esa mirada ao mundo nun momento en que case todo era sagrado e moito máis ambiguo. Parecíanos moi interesante fundir a estes personaxes con grandes planos xerais, e, dalgunha maneira, tratar de xerar uns ambientes que tivesen algo de misterio e nos deran unha sensación de presente. Entón, como non queríamos facer un filme historicista, senón máis ben evocar a idea dun pasado, tivemos bastante liberdade a nivel sonoro, por exemplo, para armar toda esa atmosfera. Por iso, á hora de articular estes espazos, o son foi algo fundamental.
A pesar de que Eles transportan a morte ten unha lectura anticolonialista, tamén presenta outras posibilidades. O feito de que a cinta sexa tan aberta, é algo que tiñades claro dende o principio ou resultou durante o propio proceso creativo?
Xa contabamos con iso, porque nós non queríamos facer un filme de tese. Para nós cada película é compartir un proceso de pensamento, sen unha conclusión pechada. Se tiveramos unha conclusión sería un pouco máis aburrido. Ademais, unha película cun final máis pechado non nos interesaba demasiado, xa que non xogaría ao noso favor. Hai que ter en conta tamén que, como con cada novo descubrimento arqueolóxico, o pasado vaise reescribindo outra vez dende diferentes puntos de vista, con todo o que iso supón.