Las Palmas 2024 (II): Sensibilidades políticas

Paradise, de Prasanna Vithanage

Na primeira parte desta crónica repasabamos as principais liñas de programación do Festival Internacional de Cine de Las Palmas de Gran Canaria, desde a influencia de Hamaguchi e de Apichatpong á de Oliveira, do cine independente francés ao norteamericano e de alí ao novo melodrama xaponés. Poderiamos continuar así, tendendo pontes entre as demais películas da Sección Oficial e das edicións pasadas. Recordariamos, por exemplo, que no terceiro ano do festival o director de Paradise, Prasanna Vithanage, gañou a Lady Harimaguada de Prata en 2004 con Ira Madiyama ou que non hai tanto que Travis Wilkerson presentou a súa anterior película, Nuclear Family. Recordariamos, tamén, a importancia da cinematografía arxentina e do documental de arquivo na programación do festival. Así a todo, as cinco películas que agora debemos comentar, tan diferentes, dialogan entre si. Nelas resoa, con tratamentos máis ou menos directos, a crise política global que sacode as distintas latitudes.

Desde principios radicalmente opostos, Paradise e Ven a mi casa esta Navidad apelan á complicidade do espectador ante unha situación política insoportable. Unha complicidade que, no filme de Prasanna Vithanage, foi ratificada co Premio do Público. Paradise parece un telefilme popular de Sri Lanka, o que podería implicar un acceso máis directo a canto alí sucede que outra película máis sofisticada. Esa vontade popular maniféstase programaticamente na relectura da tradición local a través das múltiples apropiacións do Ramayana. O rapto de Sita polo rei-demo de Sri Lanka (Rávana) e o seu rescate polo heroe indio, Rama, será lido ao longo da película en clave india e srilankesa, turística e de reivindicación feminista. Vithanage reelaborará á súa vez o mito intercambiando o rapto de Sita polo dun ordenador e a Rama por un creativo indio de Netflix que aforrou nunha viaxe turística coa súa prometida elixindo o país máis empobrecido da rexión. A esa vontade popular débese, tamén, que para representar o seu protagonista como un turista grotesco e a encarnación do colonialismo, Prasanna Vithanage recorra ao estereotipo reaccionario do progresista liberal contaminado por Occidente (e non, pola contra, a algún representante do poder económico e político real do réxime iliberal de Modi). Paradise declina o popular como populismo a través dunha trama melodramática e violenta dirixida como unha bala cara ao castigo do chibo expiatorio; co engadido dun retrato inxenuo, condescendente e certamente polémico da muller protagonista, unha nova Sita que finalmente elixirá a Rávana sobre Rama.

Ven a mi casa esta Navidad, en cambio, é o potente exercicio de estilo dunha directora debutante a través do xénero coral da “cea familiar entre a pequena burguesía”. A trama e a posta en escena de Sabrina Campos sabe como cinguirse ao punto de vista da protagonista sen deixar de abrir liñas de fuga para os demais personaxes. Os seus diálogos son rápidos, ácidos, repletos de segundas intencións e de aparencias. Á directora abóndalle, así, un xogo de miradas na mesa para construír ecos e contrapuntos das insatisfaccións da protagonista, como as miradas silenciosas que lle bota o mozo dunha amiga familiar mentres ela a tortura coa súa condescendencia por non ter fillos.

Nunca se agradecerá o suficiente que, en coherencia e a prol do realismo, Campos renunciase ao clímax da película, que a desdramatizase e deixase sen peche e que propiciase que o tránsito da cea se impuxese aos intentos de clausurar o filme nunha unidade de acción, pero pódense facer outras cousas co realismo. Sen saírmos do xénero coral da mesa: a intensificación mediante o esperpento de Plácido, a liberdade cómica de Shiva Baby ou a ambiciosa posta en escena de Sieranevada. O gozo de Ven a mi casa esta Navidad atópase, con todo, noutra parte: na complicidade e identificación coa protagonista, un peixe fóra da auga nesta familia de snobs, e en permitirnos compartir a súa experiencia para nos reafirmar no mero rexeitamento á familia extensa, á sociedade e ao mundo en que suceden situacións como estas.

Ven a mi casa esta Navidad, de Sabrina Campos

A película de Travis Wilkerson, Through the Graves the Wind Is Blowing, que gañou unha Mención Especial do Xurado, pivota entre outros dous títulos da Sección Oficial. Como I’m Not Everything I Want to Be, trátase dun documental sobre o pasado de Europa e os totalitarismos históricos; como Explanation for Everything, desprega unha enorme liberdade sen renunciar á ficción para posicionarse respecto ao ascenso do fascismo no presente.

Through the Graves the Wind Is Blowing é unha película sobre o pasado, o presente e o futuro de Croacia; é unha película sobre o odio. A súa sede: a cidade de Split, metáfora do país. No odio pasado atopamos un goberno criminal da Utasha, fundacional da Croacia Independente e felizmente colaboracionista cos nazis. No odio presente, unha cidade inzada de esvásticas e signos da Utasha polas paredes. Ligando unha sociedade dividida, o odio aos turistas, a única forza de cohesión en Split. Como vehículo entre os distintos materiais documentais, Through the Graves the Wind Is Blowing parte das performances de Ivan Peric como un policía detestado socialmente por se ocupar de investigar as mortes dos turistas, que a ninguén máis lle importan. Como abrir unha historia de odios semellante cara ao futuro? Travis Wilkerson vaino facer a través da memoria e o mito do partisano.

A diferenza do rigor histórico e distanciado de Sergei Loznitsa —é difícil non lembrarse de Babi Yar cando os Wilkerson pasean polo campo de exterminio de Jasenovac onde foron asasinados 35.000 xudeus, 10.000 xitanos (o 75% da poboación) e 2 millóns de serbios—, Wilkerson non evita tomar unha posición explícita ante os seus materiais nin producir efectos estéticos. A través da música de Hellish Cashtrap e a montaxe de materiais diversos (biográficos, performativos, históricos e abstractos como manchas da cor vermella do sangue salpicando o celuloide), Wilkerson atopa un posicionamento político formado de sensacións: nun ambiente nihilista de ton apocalíptico pode xurdir, repentinamente, coma o vento, a esperanza. Ese vento, que remite a un poema e tamén sopra a través das tumbas en “The Partisan” de Leonard Cohen, abrirá voluntariosamente a película cara ao futuro e a nós con ela. Porque Through the Graves the Wind Is Blowing tamén é unha película sobre como rehabitar a memoria dun pasado de odios, como sobrevivir ao presente e como manter viva a esperanza no futuro.

I’m Not Everything I Want to Be recupera a memoria ao outro lado do pano de aceiro (en especial da represión tras a Primavera de Praga) a través das fotografías de Libuše Jarcovjáková, considerada unha Nan Goldin do outro lado do muro. Nas súas fotografías atopamos a presenza absoluta do corpo, do disparo espontáneo, da festa en ambientes proletarios e bohemios; a fotografía entendida como rexistro e as caras e os xestos correntes como testemuñas da historia, unha procura incesante do instante sinxelo e verdadeiro; unha estética, en fin, en que o persoal é inseparable do político comezando pola vida da artista, que conta co seu propio rexistro fotográfico. Pero a diferenza de La belleza y el dolor, o desbordante documental que Laura Poitras dedicara á fotógrafa americana, I’m Not Everything I Want to Be prescinde de todo material alleo ás fotografías de Jarcovjáková e a algúns extractos lidos do seu diario.

O resultado non merece outro nome que o de photofilm. E non podemos senón recoñecer a directora Klára Tasovská —comisaria ou editora deberiamos chamala máis ben— pola enorme variedade de ferramentas, engadidas á coidada selección e ordenación de fotografías, que desprega dentro dos estreitos límites que se impuxo: stop motion, reencadramentos, manipulación de velocidade, música, etc. I’m Not Everything I Want to Be é unha demostración das enormes posibilidades do photofilm como xénero, neste caso para ligar o carácter moral das fotografías de Jarcovkáková coa súa biografía.

I’m Not Everything I Want to Be, de Klára Tasovská

Se Through the Graves the Wind Is Blowing era unha película antifascista realizada por un estranxeiro en Croacia, un filme declaradamente partisano, é interesante termos en conta outro título sobre o devir das antigas repúblicas socialistas como un filme realizado desde dentro do réxime iliberal de Viktor Orbán. Abofé que non é o mesmo unha película realizada desde o fascismo que unha película fascista. Explanation for Everything, que obtivo a Lady Harimaguada de Prata, é unha implacable disección da polarizada sociedade húngara construída sobre unha premisa kafkiana: un rapaz que, por accidente, levaba unha escarapela nacionalista na lapela o día de selectividade queda en branco no exame de Historia e, para non asumir a responsabilidade do suspenso, decide acusar o seu profesor de lle suspender por motivos ideolóxicos (ademais da escarapela, é sabido que a familia do rapaz é de Fidesz). A nova, como non podía ser doutro xeito, chega á prensa e convértese nun escándalo público.

Pero, aínda que a trama e os seus vieiros semellan unha sátira social digna de Azcona e Berlanga, o director Gábor Reisz fílmaa cun naturalismo cálido e preciosista que agocha a natureza dun guión de ferro, que non dubidará en forzar os acontecementos e falsear as situacións para insistir na tese equidistante dunha sociedade rota polas ideas políticas. Pero, se todo é político como se di en Explanation for Everything, non deixa de ser desacougante a naturalidade coa que se caracterizan os seus personaxes: a figura de “home corrente” —un pouco patético, un pouco entenrecedor e a principal figura de identificación que se lle ofrece ao público— como militante fervente de Fidesz ou que unha moza xornalista —muller moderna, talentosa e urbanita que noutras latitudes asociariamos inmediatamente cun pensamento progresista— represente as lóxicas da extrema dereita ou, por último, que sexa no retrato do profesor —insensible e teimudo pese aos seus valores liberais— onde se sitúa o principal peso dramático e o cuestionamento sobre a súa forma de actuar.

Explanation for Everything tamén remata cando sopra o vento da liberdade. Chega o verán e os rapaces cóanse a facer argalladas na piscina dun veciño, liberados do grave peso da política. Iso tamén é unha posición política. Un vento moi distinto ao de Through the Graves the Wind Is Blowing, pero ao que Wilkerson podería responder recordando a importancia da memoria para o futuro:

Oh, the wind, the wind is blowing

Through the graves the wind is blowing

Freedom soon will come

Then we’ll come from the shadows.

Explanation for Everything, de Gábor Reisz