Locarno 2022: Modulacións do real
As cámaras captan en esencia a vida, mesmo coas tramas máis fantasiosas. Poderiamos así afirmar que o cinema do real é un dos máis puros que existen. A 75ª edición do Festival de Locarno deunos bos exemplos. O premio do xurado ecuménico recaeu en Tales of the Purple House (Hikayat elbeit elorjowani, Abbas Fahdel, 2022), un galardón que sabe a pouco para un filme tan excelso, pero que ten bastante sentido. Así reza a explicación do que busca este recoñecemento: “películas que mostren tanto valores artísticos como humanos, que reflictan a profundidade da alma e a complexidade do mundo, que evidencien a xustiza, a dignidade humana, o respecto polo medio ambiente, a paz, a solidariedade, a reconciliación… valores do Evanxeo amplamente compartidos en todas as culturas. Nas súas eleccións, o xurado ecuménico mostra unha apertura á diversidade cultural, social ou relixiosa”.
É obvio que, sendo a institución que organiza estes xurados de confesión cristiá, o filme de Fahdel apela a un entendemento humanista que vai alén das constricións dunha fe ou outra. Fita rodada dende finais do 2019 ata hai apenas uns meses, desprégase como o diario íntimo dunha parella que confía á arte unha capacidade transformadora, tanto a nivel persoal como social. Nun mundo tan confuso, no que non cesan de repetirse unha crise tras outra, só a arte pode salvarnos; parece ser a tese de Fahdel e a súa esposa, Nour Ballouk, cando se deciden a filmar este proxecto. Ela, pintora, será a súa musa. El, cineasta, gravaraa na casa, traballando nos seus cadros e encargándose de diversas cuestións da vida diaria, como o coidado do xardín ou dos numerosos gatos que por alí pululan.
E, de súpeto, chega a pandemia da Covid-19. A realidade come a película, todo plan posible vense abaixo. E isto é magnífico. Ballouk e Fahdel captan a angustia dos primeiros confinamentos coa mesma serenidade coa que se achegan a unha bolboreta que se pousa sobre unha folla, coa que recollen froita para ulila, coa que cociñan a cea saboreando cada aroma. A casa púrpura do título ben podería ser a choza de Kano no Chōmei en Pensamientos desde mi cabaña (Errata Naturae, 2018) ou a de Henry David Thoreau en Walden (Cátedra, 2005). Vivindo nunha zona rural do Líbano, o tempo parece aquí eterno e as tarefas diarias vólvense máis sinxelas e relaxadas, ninguén semella ter présa.
Mais non é allea esta película á realidade de Beirut. Dende o inicio retrata as protestas cidadáns pola corrupción e o inmobilismo das elites políticas. E, no medio da peste, esa explosión en agosto do 2020 que se levou por diante o porto da capital. Todo isto é captado pola cámara de Fahdel coa suficiente distancia, mais ao tempo mimo e respecto absoluto polo que filma. Sen dúbida esta mirada honesta e limpa terá convencido ao xurado ecuménico. O filme resulta moi reconfortante e reconcíliate coa vida sen grandes golpes de tambor, simplemente coa sublimación tranquila do sinxelo, dese halo inasible que só a arte é quen de captar e que nos conecta entre nós, pero tamén quizais con algo máis grande.
Outro filme que toca o místico dende o común é o hipnotizante Human Flowers of Flesh (2022), segunda longa de Helena Wittmann, que volve aos motivos mariños tras Drift (2017) e un bo feixe de curtas e de obras de carácter museístico. A proposta ábrese cunha expedición dende a beira dalgún lugar do Mediterráneo a un barco veleiro. É unha pequena troupe, comandada por unha muller. Pronto aprenderemos que se trata da tripulación de dito buque, que se prepara a partir.
A fita non ten un argumento claro, dende o inicio móstrase errante e na busca dalgo que non podemos coñecer, o misterio vólvea máis interesante. Aos poucos, dámonos de conta de que á xefa fascínanlle os soldados da Lexión Estranxeira Francesa, aos que comeza a observar preto de Marsella. Seguindo as súas pegadas, as súas seguintes paradas serán Córsega e Alxeria.
Esa excitación do descoñecido é moi propia das aventuras de Jack London, Joseph Conrad ou Hugo Pratt, escritores dos que Wittmann debe ser debedora. A súa intención nunca é trazar unha viaxe ou describir unha xeografía que é inabarcable. O Mediterráneo é a nosa historia, pero son moitas historias. Quen podería describilo? E en que lingua o fariamos?
A decisión da directora de elixir a actores de varios recunchos de Europa é moi acertada, pois permite crear no barco unha sorte de torre de Babel que é o que este continente sempre foi. Aínda que habitualmente os membros da tripulación se comuniquen entre eles en inglés ou francés, non faltan as lecturas de libros en idiomas como o croata ou o portugués. Ao pór aos seus mariñeiros fronte á lexión, non cabe se non preguntarse se algúns vellos costumes dunha Europa caduca se resisten a morrer, mentres unha Europa do entendemento entre nacións tamén existe e puxa por saír adiante.
Human Flowers of Flesh ten en común con Tales of the Purple House que tamén vai alén do simple rexistro para captar o que Nathaniel Dorsky chamaría un “cinema da devoción”. Este permítenos “experimentar o que está oculto e aceptar cos nosos corazóns o que nos é dado. Cando un filme fai iso, cando subverte a nosa absorción do temporal e revela as profundidades da nosa propia realidade, ábrenos a un maior sentido de nós mesmos e o mundo”1.
En concreto, a aproximación de Wittman podería rozar por momentos o abstracto. Quizais un bo exemplo sexa un plano subacuático dun intenso azul que aos poucos vai deixando entrever as formas do que quizais se trate dun navío nas profundidades. É un canón o que vemos? Non, trátase dun avión. Pode que un deses que noutro momento vemos sobrevoando o Mediterráneo nunhas manobras con paracaidistas. O plano non se detén aí, segue avanzando ata que podemos distinguir cada molusco pegado ao casco da nave. Podemos fiarnos do que ven os nosos ollos? Ata onde chegan os límites da representación? E que agocha ese mar?
Ao final hai un destino, mais sempre é falso. O que importa é a travesía, o movemento constante de quen se marcou como visión navegar pola vida intentando asir o misterio que hai nela. E, cun pouco de sorte, deixar algo para os que virán. Poderiamos argüír que o tamén misterioso título fai referencia á natureza efémera do ser humano que, aínda así, marca coas súas pegadas o que fai en vida. Unha historia moi bonita que un dos mariñeiros conta nunha das súas paradas en porto a alguén que se atopa nunha festa trata sobre o mito de Medusa. En concreto, concéntrase no feito de que o sangue do ser mitolóxico convertía en corais as plantas mariñas. Esas “flores humanas de carne” ben poderían ser eses corais, que hai moito tiveron unha alma humana. O Mediterráneo encerra misteriosos relatos. O Mediterráneo é Europa.
A monumental obra de Helena Wittmann está escrita, dirixida, filmada e montada por ela, ao estilo do que faría calquera cineasta de vangarda. A súa metodoloxía non é tan diferente, en canto que ela está tras da cámara e conta cun equipo moi reducido de fieis e cuns poucos actores que se converten literalmente na súa tripulación. Durante a rodaxe, conviviron todos no barco. A capitá conduciunos a afondar no misterio. E ao seu público proponlle unha viaxe inesquecible, con imaxes que quedan gravadas na retina e que confirman a Wittmann como unha das cineastas do momento.
Outra da que se oe falar moito neste tipo de cinema é Ana Vaz. A brasileira asina con É Noite Na América (2022) a que quizais sexa a súa película máis accesible. Contrariamente á aproximación oblicua aos obxectos de estudo que tiñamos en Apiyemiyekî? (2020) ou Occidente (2015), aquí queda moi claro dende o inicio que nos atopamos ante o seguinte: a dificultade de manter a raia aos animais salvaxes nunha cidade como Brasilia, megalópole entre a xungla na que a natureza e os rañaceos conviven con dificultade.
A maneira na que se nos presenta con tanta claridade o tema é a través das frecuencias de radio dos organismos que se dedican a recoller estes animais. Tamén hai entrevistas a veterinarios sobre o seu coidado e outros tantos encontros que converten esta proposta nun documental moi divulgativo. Mais non hai cabezas cortadas nin ningunha exposición causal ou narrativamente estable.
Contrariamente, existen cambios continuos de foco polos grandes teleobxectivos que se usan para tomar detalles de animais dende lonxe, tamén se dá unha experimentación co diafragma para captar varias tonalidades da noite, engádense filtros de cores ou úsanse longos planos en movemento dende os coches. En definitiva, nada é convencional.
A fotografía non é o único rompedor. A banda sonora fai chocar bases tan dispares como unha sorte de impro de jazz en batería con outra moi solemne con instrumentos de vento. Estas colisións, que tamén se dan entre os sons dos animais e da cidade, pretenden acentuar esa sensación de xungla urbana, sendo a vontade de Vaz criticar esta desconexión que se dá entre ámbalas realidades, claramente perniciosa ao seu entender.
Outro filme ecoloxista é Matter Out of Place (2022), sobre todos os desperdicios que o ser humano lanza ao planeta. Quen coñeza o traballo do austríaco Nikolaus Geyrhalter non se sorprenderá con esta nova proposta na que volve documentar con precisión meridiana cada un dos procesos que se dan en diversos países e contextos do mundo coa xestión destes elementos alleos á natureza.
Os seus planos adoitan ser máis ben xerais para captar toda unha paisaxe e como as figuras se moven nel. A composición é perfecta, a miúdo tan simétrica que ata dá medo. Pero non pensen en Wes Anderson, aquí o austero é a norma. Geyrhalter segue crendo claramente na pureza do cinema observacional. Non hai nel nin o menor indicio de manipulación da realidade, só lle interesa captala causando a menor intervención posible. O mellor que se pode dicir desta última película súa é que segue esa senda emprendida en anteriores filmes, pero cunha depuración formal digna de admiración.
Por último, dous filmes sobre xeografías, Chant pour la ville enfouie (Nicolas Klotz, Elisabeth Perceval, 2022) e Onde Fica Esta Rua? ou Sem Antes Nem Depois (João Pedro Rodrigues, João Rui Guerra da Mata, 2022). Na primeira, os franceses filman unhas paisaxes desérticas preto do mar mentres uns rótulos forman unha narración de tipo poético sobre a estigmatización e o éxodo, entre outros temas. Intuímos por onde poden ir as cousas, pero o certo é que o texto de Perceval é por momentos demasiado difuso.
Na segunda parte do filme chega o concreto. Flashback. Imaxes dun gran campamento de refuxiados en Calais. Están en branco e negro, para marcar a diferencia. Son o resultado da convivencia da parella de cineastas con esta comunidade durante varios meses. Descubrimos que esta pequena cidade ardeu e debeu ser desaloxada, a primeira parte filmaba as pegadas deixadas por estas persoas. Klotz e Perceval sempre estiveron preto de colectivos migrantes ou marxinalizados, en pezas como Paria (2000), La blessure (2004) ou Low Life (2011). Aquí destilan unha honesta mirada documental que non xulga e que acompaña.
Pola súa parte, os Joãos ofrecen unha homenaxe a Os Verdes Anos (Paulo Rocha, 1963) filmando plano por plano nas localizacións e posicións exactas nas que se rodou a película orixinal. Esta radical proposta, que pon en marcha a memoria cinéfila, permite documentar como o paso do tempo en Lisboa cambiou por completo eses lugares. A cidade preséntasenos cunha nova cara, mostrando trazos do que foi e de como máis tarde trocou a súa cara. Por favor, que alguén organice un programa dobre.
_ _ _