LOS HONGOS, de Óscar Ruiz Navia
Unha constante actual en occidente é dar marcha atrás en materia de liberdade cidadá, como apuntan as protestas estudantís do pasado ano en México ou a aprobación da Lei Mordaza hai apenas uns meses en España. Porén, contra estas políticas da opresión e do medo, xorden movementos subterráneos que se moven por debaixo dun sistema corrupto e obsoleto á procura de novas vías de expresión. Ras e Calvin, os protagonistas de Los Hongos (Óscar Ruiz Navia, 2014), son dous soldados dunha guerra que non se recoñece como tal dende o poder, e que tenta crear un cambio social. Que cambio? Aínda é cedo para sabelo, mais a utopía, malia ser inalcanzable, serve, ante todo, para movernos.
Movernos pola cidade, neste caso por Cali, esquivando a publicidade omnipresente en bancos, en autobuses, na roupa e nas paredes; e agochándose da policía, o brazo executor do poder, para pintar de cores un anaco desa xungla de asfalto. O graffiti, no filme, convértese así nun acto artístico e liberador, e sobre todo nun acto político. Un acto que golpea a aqueles que berran, dende a barra do bar, que un cambio é necesario e que o sistema non funciona. Un acto de urxencia, tamén, posto que cómpre coller o spray e pintar as paredes antes de que as cubran con anuncios electorais.
Certos axentes sociais amosan actitudes disuasivas ou directamente represivas ante estas accións artísticas. “Tedes permiso para pintar aquí?”, pregunta un policía aos graffiteiros, “Esta parede é do concello”. Do concello ou dos cidadáns? A diferencia nas palabra incide no retrato que Los Hongos fai dunha sociedade, a colombiana, onde a corrupción salpica á totalidade do poder. A corrupción política, ademais, mestúrase coa sempre presente relixión, que aproveita o seu poder de congregación para organizar unha ‘improvisada’ visita electoral. Así, política e relixión son elementos empregados para lavar a mente daqueles que diverxen de pensamento, como é o caso da nai de Ras, que lava literalmente o maleficio do seu fillo.
Pódese tender unha ponte entre Los Hongos e They Live (John Carpenter, 1988), o filme onde Roddy Piper observaba os grandes carteis que rezaban “OBEY” e descubría aos zombis que vivían agochados na sociedade. Zombis que hoxe visten traxe e garabata, e que contaminan unha realidade cada vez máis anómica e impasible ante os fortes atrasos en materia social e política que promoven os gobernos. A putrefacción do sistema é a que permite que os fungos vivan, extraendo enerxías para crear novas formas de vida. O ocaso do Estado do Benestar é o nacemento dun novo estado, que comeza a debuxarse a golpe de graffiti.
Mesturando fórmulas entre o documental e a ficción, Óscar Ruiz Navia consegue impregnar o filme de veracidade. Así, a cámara entra en ocasións dentro da acción, como ocorre na secuencia da redada a través do punto de vista dun dos policías, ou mediante unha videocámara nunha festa. Ao igual que no seu anterior traballo, Solecito (Óscar Ruiz Navia, 2013), este director volve xogar con actores non profesionais e con fórmulas que dan como resultado un filme que semella ás veces máis próximo ao documental que á ficción pura, como ocorre na escena na que Ñañita lembra o seu pasado a través do álbum de fotos. Nesta secuencia, como sinala Víctor Paz, “o documental aparece con forza” ao lembrar o episodio de La Violencia. Rodada cun orzamento pequeno, a decisión de rodar en 35mm convértese nunha caste de declaración de intencións. Dese modo, non existe a posibilidade de repetir ou de revisar, como acontece no dixital, polo que o director afronta estas condicións coma un artista urbano que non ten xeito de planificar un graffiti. Só existe unha opción: filmar / pintar.
Dentro e fóra do filme, a solidariedade aparece reflectida de varias formas. Dentro, na inspiración que supón a Primavera Árabe e o berro de ‘Nunca máis gardaremos silencio’ para Ras e Calvin. Fóra, na crítica que se fai dun momento social que transcende fronteiras, especialmente ao outro lado do Atlántico. A forte represión policial, a corrupción política e os novos movementos culturais non son exclusivos de Cali. Se ben, por procedencia, o filme é colombiano, Los Hongos pertence en realidade a toda Latinoamérica.
Este título, canda outros como Güeros (Alonso Ruíz-Palacios, 2014) ou El Palacio (Nicolás Pereda, 2013), ratifica unha corrente de novos cineastas latinoamericanos que denuncian unha sociedade na que cómpre o cambio; un cambio que comeza na arte; unha arte que axita a mente e que viaxa co espectador despois de abandonar a butaca. Fronte a aquelas obras que semellan realizadas para compracer aos gobernantes, ou aquelas pensadas para ser puro entretemento, é preciso recuperar a arte máis pura do cinema a través dun cinema de Autor con A maiúscula, onde o director se comprometa e se transforme en cineasta-político. “Non nos importan os cartos. Queremos que a xente valore o que é do seu propio país”, di nun vídeo promocional Calvin, referíndose á situación que vive un filme deste tipo ante un panorama onde se manda a golpe de blockbuster. Esta situación repítese ao longo do mundo occidental, e fai que a supervivencia destes fungos cinematográficos sexa reducida. Aquí é onde xorde o reto.