LÚA VERMELLA, de Lois Patiño
“Que paz, que horror”, escoitamos de entre o máis profundo do seu ser a un dos aldeáns sobre os que se detén a cámara de Lois Patiño avanzada a metraxe de Lúa vermella (2019), coa que regresa aos ambientes pesqueiros do rural galego nos que rodou Costa da Morte (2013). E aínda que no fondo persegue un misterio similar, suxestionado pola terrible beleza dunha contorna natural testemuña de numerosos naufraxios e traxedias ao longo da historia, no formal os seus intereses son outros, penétrase aínda máis no descoñecido, o fantasmagórico. Si aquela era unha película pensada desde o lugar e o tempo dos vivos, esta inscríbese desde o dos mortos. Unha viaxe alén do espello coa que continúa e á súa vez rompe os esquemas da súa ópera prima, cuxo éxito internacional axudou a consolidar (dentro e fóra das nosas fronteiras) o que entendemos por Novo Cinema Galego, catapultando unha traxectoria que logrou o tan complexo equilibrio de oscilar entre a arte contemporánea e o circuíto de festivais. Por tanto, a estrea máis de seis anos despois da segunda longametraxe de Lois Patiño (que tras a súa premiere na Berlinale tivo que pospor varios meses a súa chegada a salas debido á emerxencia sanitaria ocasionada pola COVID-19) supón unha oportunidade de revisar a vixencia e evolución non só das súas inquietudes artísticas, senón de todo un cine feito en Galicia. Un cine capaz de mirar ás súas tradicións, paisaxe e lendas para seguir renovando a linguaxe cinematográfica.
Diciamos que a formulación formal afastábase de Costa da Morte, cuxa grandiosidade pictórica e procura do sublime encerran no seu interior unha razón de ser documentalista, cotiá, intimista, desde a que capturar o traballo na mar, o paso das distintas estacións e o seu impacto no litoral galego. A posta en escena establecía un xogo coas distancias e a percepción, entre vista e oído, ao encadrar figuras afastadas na paisaxe para outorgar proximidade ao son, ás conversacións coloquiais repletas de localismos. Un concepto evocador, o do plano detalle sonoro, que pon en valor a tradición oral ao cuestionar a insignificancia do ser humano fronte á inmensidade da paisaxe, que reformula nesta ocasión. Aínda que con Lúa vermella segue alagando as súas imaxes de grandes planos xerais repletos de figuras inmóbiles, estáticas -unha constante na obra de Lois Patiño desde o conxunto iniciático de pezas formado por Paisaxe-Distancia (2011)-, tamén incorpora primeiros planos, estilizados movementos de cámara e outro tipo de composicións escénicas con non-actores que se escapan do seu rexistro habitual, máis próximo en ocasións á dramaturxia desenvolvida por Eloy Enciso con Arraianos (2012) e Longa noite (2019). Porque ante todo, é a forma de introducir a palabra o que a distingue e realza o seu compoñente narrativo.
Lúa vermella penetra ás apalpadelas no terreo da ficción por medio de dous recursos que entroncan con ese universo mitolóxico ao que aspira formar parte. En primeiro lugar co uso de textos en pantalla, que estruturan a narración e cuxa tenue construción poética remite á de antigas lendas, lindeira co fantástico. Por outro, mediante a voz en off. Soliloquios que trasladan os pensamentos máis insondables dos pescadores e as traballadoras do mar, que viron perder entre as súas augas ao Rubio, engulido por un temible monstro cuxa presenza alterou para sempre o lugar. A partir destas locucións incorpórase información fundamental para dar cohesión á súa deliberadamente brumosa trama, pero ao conectar a desaparición do Rubio coas tradicións do lugar e a existencia de meigas, a película logra desprenderse do lendario e inventa a súa propia mitoloxía, dotando dunha dimensión alegórica a recunchos da contorna como a presa, cuxa construción maldín constantemente. E a unha rocha con forma de onda, á que culpan de todos os seus males. Imaxe-ancora, esta última, cuxa curvatura en espiral lembra á gran onda de Hokusai, á que a montaxe regresa unha e outra vez, tratando de buscar respostas que só se atopan baixa a auga.
Menos inspirada resulta, en cambio, a representación das pantasmas e o seu redundante vagar pola metraxe. Materializados baixo a clásica saba branca coa que se lles asocia na cultura popular, unha decisión non exenta de ironía que nos leva a pensar en exercicios posmodernos como Finisterrae (Sergio Caballero, 2010) ou A Ghost Story (David Lowery, 2017), pasando por Méliés, a súa irrupción produce un certo desequilibrio ao facer explícito o insinuado pola inquietante quietude das súas imaxes, a composición estática das figuras na paisaxe e o uso da voz en off. Podiamos sospeitar que tanto a película como os seus personaxes habitan un tempo suspendido sen a necesidade de subliñalo, de caer na chiscadela cómplice. A inmobilidade dos intérpretes e a ausencia de naturalismo na súa representación así o testemuñan, son pantasmas en vida, atópanse nun limbo. Aínda que durante o seu propio transcurso, no seu devir, antóllesenos tamén a idea do eterno retorno. Un ciclo sen fin do que os espectadores son partícipes: O da vida e a morte no mar galego, encabezado pola Santa Compaña.
Nesa dirección última, a película volve constantemente a unha serie de imaxes e rostros, como as mareas soben e baixan até devolver o corpo do Rubio á beira, alterando a paisaxe e mesmo a cor da imaxe. Un vermello lunar, o do título, que fai acto de presenza á súa conclusión, impregnando o regreso do Rubio de entre os mortos. Quen sen mediar palabra, apenas co latexar da súa man sobre a rocha, desata unha imaxe que, atendendo á reflexión de Sara Donoso sobre a obra de Lois Patiño, presente no libro Miradas cruzadas, pintura e paisaxe non audiovisual galego contemporáneo (publicado en 2019 pola editorial Estraperlo e o Festival Intersección), podería xustificar toda a película. Condensa a persecución das procuras artísticas e cinematográficas que emprende, dado que: “no seu traballo non só prodúcese o efecto pictórico coa manipulación da imaxe ou o control directo sobre a luz: este búscase conscientemente na paisaxe, esperando o momento, sen intervir. E aparece, pronunciándose, como un achado esperado”.
Ese achado esperado non é outro que a imaxe da presa liberando o seu caudal. Un estalido torrencial filmado desde as alturas, nun plano cenital que arrasa a pantalla durante varios minutos. Toda unha experiencia estética de cor e movemento que demostra a capacidade de Lois Patiño para crear imaxes subxugantes que dan boa medida do carácter pictórico do seu cine, en constante evolución, cada vez máis permeable ao narrativo. Pero que tamén ilustran un malestar. Pensemos por un momento nos incendios que, con toda a súa dor, Oliver Laxe tivo que desexar para a rodaxe de O que arde (2019). E a continuación na violencia da auga apagando o lume avermellado prendido no encadre. Que paz. Que horror.