Margarita Ledo: “Construínme a base de negacións”

Margarita Ledo

© AIGI BOGA / AGA

Margarita Ledo Andión contesta sempre rápido. Aos correos, ás mensaxes e ás preguntas. É unha boa conversadora. Tamén é cineasta, catedrática e membro da Real Academia Galega. Coordina o Grupo de Estudos Audiovisuais da USC, onde investiga sobre políticas de comunicación e cultura, entre outras moitas cousas. Margarita escribía poesía. Tivo que exiliarse a Portugal pola súa militancia. Botou a andar a Facultade de Comunicación de Santiago. Recibiu numerosos recoñecementos. O último é o Fernando Rey que lle outorgou a Academia Galega do Audiovisual. Margarita estará o 19 de marzo recollendo este galardón na gala dos XX Mestre Mateo.

Quen é Margarita?

Coido que me definiría como alguén que aprendeu a situarse nun país que non existía, que se negaba; que aprendeu galego, adoptou o galego como lingua que a representa e representa ao país, porque non fun alfabetizada en galego; que adoptou o feminismo como espazo emancipador, porque tamén o patriarcado nega o feminismo. Polo tanto, construínme a base de negacións. E sigo igual, construímos unha facultade contra moitos prognósticos e intereses; traballamos e investigamos sobre cinema en lingua galega e demostramos que se pode facer en todos os ámbitos, porque hai autoras, hai obras, hai espazos, hai circuítos e hai público.

A túa alfabetización foi no colexio rural da Barxa porque teu pai era republicano e non quería que foses á escola da vila.

Nós viviamos en Castro de Rei. Meu pai traballaba no concello e durante a guerra estivera un tempo expulsado, agochado. Obviamente, a escola era un sistema de negación total de todo o que podía representar república, democracia, galeguidade… Entón, a quilómetro e pico había unha escola rural, en Barxa. Iamos alí eu e meu irmán. Era unha escola rural mixta, cunha salamandra no medio onde poñían a ferver leite en po dos americanos, era a época do Plan Marshall. Andabamos a patada limpa nos recreos. Había unha pequena carballeira á volta. Esa foi a miña escola.

A miña xeración non foi alfabetizada en galego, aprendemos o galego por osmose coa contorna social e despois lendo. Teño un libro de Cousas, de Castelao, que me agasallaron unhas amigas de bacharelato. Eu tivera un accidente ao virme examinar de preuniversitaria, elas foron verme ao hospital e leváronme ese libro. Ía ao dicionario para buscar as palabras que non sabía e poñía en riba delas o que significaban. Teño completamente machacado ese libro.

Antes que á imaxe, ti achégaste á palabra, ao xornalismo, á poesía… Que che levou cara aí?

É curioso, porque eu fixen o bacharelato por ciencias. No meu expediente teño matrículas en física e en química. Pero gustábame a lectura e tamén eses mundos que creabas, ese espazo máis persoal e libre. Realmente eu comezo a escribir poemas porque co pouco que sabía de galego escrito era onde menos se podía notar. E claro, hai versos disparatados e outros non tanto. [Ri] Comecei pola escrita pola toma de posición, pola ocupación do espazo público da lingua galega. Foi a canle que eu busquei para comunicarme co que ía ser interesante para min.

E fíxenme xornalista por unha reportaxe que descubrín máis tarde que era un fake. Era de Quadra-Salcedo atravesando a Amazonia e vina de pequena co meu pai. Nela, explicaba como podías controlar unha cobra. Eu téñolles auténtico terror. Recordo cando iamos á escola da Barxa, atravesabamos un prado que tiña auga, estaba cheo de amarelles e ás veces había anguiachos. Nunca comín anguías na vida, non podo! Por tanto, quedei prendada desa historia e díxenlle a meu pai: “Quero ser xornalista”. E meu pai, que era un home moi respectuoso, como bo republicano, díxome: “Paréceme que che iría ben”. E aí empezou a miña batalla por facer xornalismo.

E os teus primeiros recordos do cinema?

Nós viamos películas no cine ambulante que pasaba por Castro de Rei. Realmente non vías nada, tiñas que levar a cadeira para sentarte, pero quedaba ese sinal do cinema. Despois había aquelas excursións cristiás que nos levaban a Lugo a ver Ben-Hur, Molokai, la isla maldita… Películas tremendas. En Lugo había moitos cines daquela, mentres faciamos o bacharelato o cine era o único refuxio. Iamos ver películas absurdas, desas americanas de chico-chica, na época de Marisol, cando estaban aparecendo as loiras. Cheguei a ter un álbum de cromos de Marisol que sinto moito non ter recuperado. Empezaron a entrar outras películas nese momento, no Gran Teatro de Lugo botaran Un home e unha muller, era xa o novo cinema comercial, con outro tipo de parellas. Cando vin a Santiago había un cineclube de arte e ensaio moi activo, e iamos ás películas alí, ao Cinema Yago. A primeira foi Repulsión, de Polanski.

A literatura e o xornalismo están presentes nos teus filmes?

Están presentes en moitos aspectos. Nas miñas películas sempre hai poemas, ou ben de entrada ou no propio relato; e o xornalismo está presente na parte documental. Na primeira película, Santa Liberdade, a estrutura segue os códigos do xornalismo. Eu entrevisto aos tres protagonistas facéndolles sempre as mesmas preguntas sobre os feitos: a confrontación das tres fontes do xornalismo. En toda a primeira parte vou presentando as personaxes, ilustrando con arquivos, que despois vanse independizando e funcionan por eles mesmos. Hai unha serie de regras que veñen do xornalismo. No resto de personaxes, nas mulleres, xa me sitúo dentro do seu propio espazo.

Santa Liberdade, Liste e A cicatriz branca son chamadas a “triloxía do século XX”. Que reflexo dan do século?

Podía ser unha tetraloxía. A triloxía xorde cando o festival Documenta Madrid organiza unha proxección de toda a miña obra no 2017. Santa Liberdade son os anos dourados, os 60; Liste, pronunciado Líster, son os anos da creba do século, a Guerra Civil en Galicia e os seus efectos represivos; e A cicatriz branca son as mulleres que emigran soas; aí xa aparece de maneira clara a perspectiva de xénero, é unha película feminista. Máis adiante aparece a miña xeración, a de Nación, e o desmantelamento do capitalismo produtivo.

Nacion (Margarita Ledo, 2020)

E sempre está o tema recorrente da migración, do corpo migrante.

Si, no proxecto de investigación ‘Cine, diversidade e redes’ tiñamos como finalidade comprobar se era aceptada a versión orixinal de películas en galego en lugares onde hai comunidades históricas de galegofalantes para destruír o mito da dobraxe. Levamos a cabo a investigación con grupos de análise en Arxentina, Uruguai e Brasil. Eu organizaba os grupos, traballando con mulleres migrantes, e foi aí cando me decatei de que non tiñan corpo. No relato que facían, elas chegaban para servir, e saían só cando as autorizaban a saír. Eu preguntáballes como coñeceran á súa parella. “Saíndo a pasear o can”, dicían. Ían aos bailes da parroquia, elas aos da súa, eles a bailes doutra vila, para que non os coñeceran, para que non souberan se xa estaban casados. Casaban co que cadraba. Funme decatando do que era, alén da propia explotación e dun traballo que era un sometemento constante. E dediqueime a iso, a explorar como se recuperaba o sentido do corpo, o sentido da fala. Como di a frase: Sentiámonos libres porque non sabiamos como expresar que non tiñamos liberdade.

Neste sentido, hai unha evolución no foco dos teus filmes, no paso das accións máis masculinas das primeiras obras a isto último do que falas.

Si, son figuras masculinas polo propio proceso transformador que supón facer unha obra. Eu comezo polo que tiña latente a nivel daquela historia de piratas, tamén porque era unha acción ligada ao exilio galego. Eu mesma fun corpo de exilio e ese tema interésame como translación da miña propia experiencia. Sempre pasa iso, polo menos na miña obra… E na de calquera. Aínda que ás veces tamén che falta o idioma para saber que forma parte da túa experiencia. Cando digo idioma non me refiro só á fala, senón a que tes aí unha experiencia que non dá pasado polo sistema lingüístico.

Sabes sentila, pero non expresala.

Si, como pasa moitas veces coas grandes crises. Entón eu empecei por aí porque era algo que me tocaba por moitas razóns e era unha acción masculina, pero eu fun ás mulleres que había detrás. Hai sempre esa outra voz que trata de saír cara adiante, ocupar a pantalla, algo que xa ocorre en A cicatriz branca. Esas voces pasan a ocupar o centro e detrás hai figuras masculinas. Recupero tamén a figura dun emigrante moi característico do que foi a miña propia andaina política, que é Antón Moreda, que estaba nun psiquiátrico de Castro. Eu fixera unha novela sobre el coas conversas que tiñamos, e o que non contei na novela, que é a súa etapa na Arxentina, lévoa á película e convértese no personaxe masculino central. A partir de aí xa vén Nación, onde directamente xa non hai espazo masculino. Non hai, é así. Non é que teña que ser sempre así, pero no meu caso, se o analizo e o verbalizo como estou facendo agora, vexo bastantes claras as liñas.

En Nación traballas coas mulleres da túa xeración. Como foi esa relación?

Pois coñeciamos e resentiamos os mesmos feitos. Cando fun contactar coa primeira, con Nieves, o primeiro do que lle falo é do Santa Liberdade. Porque o barco chegou a Vigo. Todo o mundo recordaba ese feito e había como unha lixeira idea da película. Ninguén a vira, por suposto. E iso que foi un filme moi visto, houbera centos de sesións por estes núcleos de poboación e pasara pola TVG. Empezamos por aí como carta de presentación, e lembrabámonos dos mesmos feitos a nivel público: a loita contra a autoestrada, a fábrica de camisas Regojo… Polo tanto, había unha serie de feitos comúns nos que participáramos. Iso é o que dá confianza. A orixe, en principio, sen ser moi desigual, si que é moi diferente. Eu vou para a universidade e elas para a fábrica. Pero foi moi fácil.

O certo é que no filme transmítese esa proximidade, vese que elas están cómodas ante a cámara.

Si, vense moi cómodas e poderiamos seguir traballando se tivésemos máis diñeiro. Foron oito días de gravación. Con elas só catro. Eu creo que se creou todo ese clima por ter os mesmos ecos. Era fácil falar. E é verdade que enseguida colleron confianza. Funcionou ben toda a equipa, entendíanse moi ben con Bertitxi [Alberte Branco, director de fotografía]. El ás veces traía zorza de Chorente (Sarria) e cociñabamos na casa de Nieves e creábase ese ambiente comunal moi interesante. Felices, realmente felices. E gustaríalles ter continuado. A min tamén, pero danse as cousas así.

Fundaches unha facultade, tiveches un cento de cargos, dirixiches filmes e investigacións, recibiches premios… Que lle pides ao futuro?

Pídolle o mesmo que me levou ata aquí. Que se manteña o cinema en lingua galega, como algo que representa unha cultura, que haxa todo tipo de expresións dese cinema e que haxa unha política acorde para que ese cinema se faga coas mellores condicións, a nivel de recursos, de poder ter ideas… E que se crea no cinema como un dos elementos que non só representa, senón que fai que, ao vernos xuntos, se creen valores comúns. Que se lle dea o estatuto de arte, pero tamén o de cultura e o de cultura social.

Iso en termos máis xerais. Pero en canto a ti?

Quería volver escribir, pero fai falta tempo.

Segues escribindo poesía?

Fágoa de encarga para determinados acontecementos, pero a miña idea sería volver escribir e desenvolver tamén un proxecto cinematográfico que continúe a nivel de proposta. Dar coa forma é unha das miñas teimas e non podo dicir que vaia facer o mesmo que fixen en Nación, porque é imposible por moitas razóns.

O certo é que a túa traxectoria, vista dende aquí, vese ben fiada.

Enlázanse unhas cousas con outras. É algo que ves despois. Cando xa pasa un certo tempo sabes como continuar entrelazando fíos, pero ao primeiro supoño que veñen máis desas tomas de posición, de algo que te atrae, que te toca, que che di algo, e vas por aí. Pero non sabería pensar noutro percorrido ideal. Entre outras cousas porque tampouco podo mudalo. Ou arre ou xo! Pero si que está fiado, coido que é o que se debe pretender. Porque fías por evolución ou por contradición, abandonas cousas, hai idas e voltas e esa é a clave das persoas que traballamos cara a fóra, con obras que se completan aí.

Margarita Ledo

© AIGI BOGA / AGA

Comments are closed.