Márgenes 2021: Diarios dun posible percorrido

Diarios de Otsoga (Maureen Fazendeiro e Miguel Gomes, 2021)

Asumir que, por moi apetecibles que parezan, por moi ben que ulan, os marmelos tamén acabarán apodrecendo esquecidos é unha das leccións vitais que levo deste Márgenes 2021. Unha lección que, entre outras, están agochadas dentro da fermosura que son os Diarios de Otsoga (2021) escritos a dúas mans entre Maureen Fazendeiro e Miguel Gomes. Uns diarios que, como todos, non buscan recoller de forma metódica todo o que sucedeu, senón deixar constancia da atmosfera, dos detalles que poderían pasar desapercibidos se esta escritura en cinema fose máis cartesiana que libre. Diarios de Otsoga supón, ademais, a constatación de que se pode facer cinema sobre a pandemia sen caer nun sensacionalismo e sentimentalismo barato; non, este filme propón un escenario realista onde o confinamento é a produción dunha película mais, tamén, a realidade na que se grava. Haberá quen queira facer o absurdo intento de analizar cando é ficción e cando documental ou improvisación mais, estes fanáticos da sobreanalise, tan só atoparán a resposta que eles querían ante unha obra que nos permite volver a esa sensación de ollar pola xanela para ver o que sucedía fora. A curtametraxe Sol Negro (2019) de Fazendeiro parece case unha profecía do que o ano seguinte viría: alí, a xente reuníase para ollar polos telescopios un eclipse lunar. O que eles non sabía é que, meses máis tarde, todos estaríamos igual, como eles, ollando polas fiestras, co tempo detido, agardando que algo sucedese cando, o que estaba sucedendo era iso: a nada, a pausa.

No lugar oposto, Espíritu Sagrado (Chema García Ibarra, 2021) filma un Elche ancorado un tempo no que nada parece avanzar e onde non existe ningunha influencia externa. Fiel aos seus fetiches, García Ibarra segue movéndose nunha liña que moi poucos saben transitar con éxito. Combinar costumbrismo español e un sutil humor encravado no máis sinxelo ridículo é unha mestura que non moitos directores se poden gabar de ter feito con éxito. Se hai unha conclusión coa que me quedo é que o mindfullness é o inimigo. Atravesa toda a película unha calma estraña, como ese momento súbito do verán no que paxaros e grilos calan repentinamente, que fai que apareza en min unha necesidade imperiosa de berrar. Espíritu Sagrado ensínanos a non perder a nosa esencia en magufadas e a recuperar ese carácter case animal de mandar á xente á merda, de rexeitar compaixóns falsas de marca blanca e, desde logo, a deixar morrer esa planta milagrosa que, por moito que regue con coidado, sei que acabará apodrecendo na maceta.

Tamén centrado nun núcleo específico, Miguel Ángel Blanca toma unha cidade, neste caso turística, como obxecto e protagonista do seu filme. Magaluf Ghost Town (2021) toma este núcleo para explorar a realidade masificada dun terreo que os árabes deron a chamar de forma case profética, segundo a lenda, “Aguas puercas”. O filme continua a liña que La extranjera (2015), tamén programado na V edición de Márgenes, abrira sobre un colonialismo a golpe de Airbnb onde o pasado é borrado mediante ofertas 2×1 e balconing. Da mesma forma que Tere sabe que ten deixar de fumar por recomendación médica, Magaluf é consciente dun modelo destructivo que aniquila toda convivencia entre cidade e turistas. O filme mestura humor e non-ficción para contar historias cruzadas: unha inversora inmobiliaria que vampiriza a cidade, unha parella de adolescentes en pleno espertar sexual, e, a máis interesante, a de Tere e Cheickne. Esta última, formada por unha viuva obrigada a alugar unha habitación do seu piso e un emigrante de Mali na busca dun futuro mellor, deixa as mellores e máis sinceiras secuencias do filme, na que destaca a frase de Tere “yo no me iría a vivir a un sitio donde voy a vivir peor”, mentres na radio resoan as cifras de mortos por causa do balconing deste verán.

“Estética sobre contido” podería ser a descrición de Esquí (Manque La Banca, 2021), mais entendendo ‘sobre’ como unha mestura do substantivo que fai referencia ao obxecto postal e a preposición que fai referencia a ‘pousado en contacto físico’. Colores fluor e rechamantes destacan sobre unha paisaxe nevada na que o cineasta combina a presencia dun ser sobrenatural, a etnografía sobre a propia paisaxe e o mundo do esquí e a reflexión social sobre a cidade de Bariloche. Cómpre incidir en que o gusto esteta do director non perxudica en absoluto a reflexión e o ton xeral do filme, se acaso, isto xoga a favor da mesma evitando caer nos clásicos filmes politicos e sociais. Así, a presenza dun monstro ao estilo do bigfoot mestúrase con notas de audio de Whatsapp coa montaxe frenética e videoclipera de imaxes de xente esquiando. Imaxes ao servizo dunha mensaxe condensada nas secuencias finais onde unha voz cuestiona todo o filme. Esquí non pretende sentar cátedra senón espertar cuestións. Cuestións sobre a propia manipulación do filme a través dunha estetización consciente e buscada, e cuestións sobre a transmisión da historia local. “Se non tomas unha posición, es un cómplice”, resume a voz a través de whatsapp.

Ocorre moitas veces que hai películas que, pola súa dureza ou crudeza, impactan dunha forma subcutánea sen que sexas consciente. Filmes que, cando son activados por outros, de súpeto espertan un torrente de emocións e recordos asociados ao primeiro. Azor (Andreas Fontana, 2021) recrea a viaxe un banqueiro suizo á arxentina de Videla para retomar os negocios que o seu socio, agora desaparecido, deixara desatendidos. Azor, en si, non deixa de ser unha impecable reproducción dunha historia sobradamente coñecida pero que non debemos deixar de repetir: occidente é cómplice das grandes ditaduras latinoamericanas. Porén, o que me interesa deste filme é que espertou en min a lembranza de El hijo del cazador (Germán Scelso e Federico Robles, 2018), brutal documental centrado na figura de Luis Alberto Quijano, fillo dun torturador do réxime arxentino. O filme, programado hai 3 anos en Márgenes, remexía as entrañas ao mesturar arquivo e entrevista nun pechado plano que comprimía a complexidade psicolóxica do protagonista. Quizais por esta conexión que apareceu en min, pídolle a Azor máis visceralidade e menos planos hiperestetizados, algo que, tan só na secuencia final, moi próxima aos delirios do Coronel Kurtz, consegue.

Azor (Andreas Fontana, 2021)

Se non tomas unha posición, es cómplice.

Fronte á macroprogramación de festivais grandes como Sevilla ou Xixón, Márgenes segue a reivindicar o seu espazo dentro dun novembro cargado de cinema. Dez máis unha edicións dun festival que, por primeira vez, compacta toda a súa programación nunha soa semana. Dicimos dez máis unha e non décimo primeira, porque esta edición trae consigo cambios na filosofía do festival que fan ver unha evolución no concepto detrás de Márgenes. Por primeira vez, o que fora o festival precursor dos modelos híbridos, non esquezamos que este foi un dos primeiros festivais en ter programación online propia, perde a virtualidade en favor das salas de cinema. Unha cita que, fronte a outros anos onde a programación se extendía durante un mes, concéntrase agora na semana do 16 ao 21 de novembro, favorecendo, como din desde o propio festival, “a experiencia colectiva da sala de cinema”. Cambios no concepto de festival que, por outra parte, non cambian a esencia dun certame que segue apostando por un cinema reflexivo sobre o momento actual, sobre pandemias, a condición humana, as forzas escuras que rodean o cotiá, o colonialismo de Airbnb ou as feridas do que se fixo a tiros.

Como Diarios de Otsoga, esta crónica non pretende recoller a totalidade senón debuxar un momento, esta XI edición; e, por que non, facelo á inversa. Só no momento no que todo remate, o filme, esta edición, este texto, saberemos se funciona pero o que ninguén nos poderá quitar é o que hoxe máis que nunca temos que reivindicar: a experiencia.