MARÍLIA ROCHA: CATRO SÍNTOMAS DUNHA AUTORA
A chegada de Fran Gayo e a súa equipa á dirección artística ao Festival de Ourense supuxo unha renovación do seu enfoque. O que antes era un festival que pasaba desapercibido nas citas cinéfilas galegas, é hoxe un evento imperdible onde as pontes creadas entre Latinoamérica, a lusofonía e Galicia son xa feitos constatables. Podemos afirmar que o OUFF supón o punto de encontro que precisaba Galicia para ter unha rede de festivais de cinema interconectados cuxas programacións compleméntanse.
Entre os convidados pola cita ourensá destaca a presencia da directora Marília Rocha. A súa filmografía, formada por apenas media ducia de títulos, amosa unha consistencia e unha decisión á hora de filmar digna de cineastas con décadas detrás. Sorprende desta realizadora a súa forma de gravar, esa cámara sempre á altura das personaxes e que xamais ousa erguer o seu punto de vista sobre elas. A retrospectiva que fai o OUFF nesta 22 edición arredor da directora brasileira programa tres documentais e o seu filme de ficción A cidade onde envelheço (2016), salto ao xénero da ficción da realizadora que culmina con soberbia precisión.
A música
Con todo, facer un repaso título a título dunha carreira tan (polo de agora) curta parece un exercicio menos interesante que repasar os xestos de autoría que Marília Rocha insire nas súas obras. Comezo pola música, omnipresente en todos os seus filmes e coidada ata o extremo. É destacable o uso que fai en Aboio (2005) destes cánticos case místicos cos que se chamaba ao gando no interior de Brasil. As entrevistas cos gandeiros intercálanse con outras imaxes que remiten a unha sorte de mitoloxía da rutina agraria: os homes, a cabalo, cantan mentres o gando enfeitizado convértese en doces animais. Marília filma estes cantos dunha forma moi sinxela e efectiva visualmente. A súa cámara enfoca, en primeiro plano, o rostro do gandeiro mentres entona estas máxicas melodías; un plano fixo que permite que a música traspase o nivel auditivo e poida ser lida nos rostros. Porén, o éxtase chega cando decide, en lugar de filmar o rostro, apuntar a súa cámara cara as cordas vogais: aí a música convértese en vibración, en algo que se pode tocar coas mans.
En A falta que me faz (2009) a música tamén ten ese carácter de ritual que tiña en Aboio, mais agora o ritual do traballo convértese nun ritual de pracer, de namoramento. As adolescentes que protagonizan este documental sobre o fin da inocencia e a chegada da madurez bailan ao ritmo da música nas festas, movendo os seus corpos, de novo, como se estivesen enfeitizadas, ata esgotar os folgos.
A música é, para Marília, algo máis que unha ferramenta que enriqueza á imaxe ou que a acompañe. A música no seu cinema non se pode pensar se non é como unha acción propia do filme. Así, tanto nestes dous casos, como en A cidade onde envelheço ou Acácio (2008), a directora emprega as cancións para xerar sentimentos ás súas personaxes ou para que trasladalas a un lugar emocional. Sempre diexética, Marília ten especial coidado neste aspecto, en A cidade onde envelheço a música convértese nun xogo para o espectador, que pode analizar o escenario buscando a fonte desas melodías para atopar en todo momento tocadiscos, vinilos ou portátiles, ás veces en primeiro plano, outras veces coma parte do fondo. Tan só no final a realizadora permítese pór unha canción para ilustrar o cambio emocional e permitir a entrada dos títulos de crédito.
A memoria
Especialmente en Acácio, a memoria xoga unha parte importante das obras documentais de Marília Rocha. No caso deste, a historia ocorre en paralelo ao repaso que Acácio, un etnólogo portugués, e María, muller do mesmo, fan das súas memorias en Angola. De novo, o dispositivo que Marília propón é impecable a nivel formal. Deixando o espazo primordial para o silencio, a directora estrutura en diferentes capas as lembranzas: por unha banda, as imaxes filmadas pola cámara de Acácio; por outra, os rostros de Acácio e María ollándoas. Ao igual que ocorría coas cancións que os gandeiros de Aboio cantaban e que imprimían nas súas facianas unha lectura determinada, a presentación separada de lembranzas–protagonistas permite que sexamos quen de ler as emocións que estas lembranzas conlevan.
Unha das moitas virtudes que ten Acácio, e que mantense agochada ata case a metade do filme, é debuxar ás súas personaxes principais como os últimos colonos dun país que se ergueu en revolución e se independizou posteriormente, provocando a expulsión de xente como Acácio e María (os ‘retornados’ como lles chamaban os portugueses). Marília sinala, a través do seu uso da voz off, que a cámara do etnógrafo filmou, involuntariamente, a memoria dos tempos das colonias. Unhas imaxes que recollen o estilo de vida de clase alta que levaban, o trato que estes tiñan cos nativos, etc. Porén, Marília non xulga este feito, senón que plantexa todo o filme para que sexan as testemuñas das personaxes ás que expresen de forma indirecta esta realidade.
En A falta que me faz, unha rapaza tatúa no muslo da súa perna unha flor. Posteriormente comenta, rindo coa súa amiga, que quizais máis adiante lle engada o nome do seu namorado. “E se casas con outro home?”, pregúntanlle, “Meu Roberto fica!”, responde decisiva. A memoria, neste caso, é palpable, física. Grávase na pel e que permanece con estas mozas por sempre. No futuro, aínda que indeterminado, quedará sempre escrito nestes recordos da mocidade e dos namorados pasados. Lembranzas que elas escribe e que conservan deste xeito no seu corpo, ao igual que Valdênia conservará tamén as lembranzas do embarazo: os cambios do seu metabolismo, as marcas na súa pel. A pel convértese no celuloide que se activa co tacto, coma se os dedos das mans fosen cámaras capaces de ler unha película filmada no propio corpo.
O silencio
Os documentais de Marília Rocha evitan entrar en valoracións e xuízos explícitos. Porén, cómpre sinalar o uso que a directora fai dos silencios como pausas de reflexión entre o espectador e os protagonistas. Pequenos momentos onde o filme parece evaporarse e onde xorde un pequeno diálogo mudo con eles. No caso de A falta que me faz, os silencios amosan pensamentos que estas rapazas teñen e que non verbalizan: quizais por medo a convertirlos en realidade ao pronuncialos. En Acácio, o silencio é esa pausa que permite ver á parella de ‘retornados’ coma uns colonos, accidentais ou non, que lembran ese exotismo da cultura que lles era foránea. En A cidade onde envelheço o silencio marca os diferentes estadíos emocionais das protagonistas, os cambios de parecer e as decisións vitais que, antes de ser ditas, son repensadas unha e cen veces no maxín delas.
A voz
Remato falando do uso que Marília fai da súa propia voz nos seus filmes documentais. Como comentei aí atrás, a cámara mantense en todo momento á mesma altura que os entrevistados, creando así un diálogo en igualdade onde o espectador pode tirar as súas propias conclusións e ideas. Porén, hai un recurso que racha con esta liberdade fílmica: a voz da directora. En varias ocasións, a directora penetra o seu propio filme interpelando directamente aos personaxes sobre a súa vida, algún aspecto en concreto ou respostando a algunha pregunta dos propios entrevistados. Non me refiro aquí á voz que marca as transicións en Acácio, que non deixa de ser unha voz off convencional; senón a eses momentos, como cando filma a Priscila ao carón do lago en A falta que me faz, momentos nos que a voz interrumpe a escena e crea un novo significado do que estabamos a ver. Marília, nunca detrás da cámara, non só abre a porta a un diálogo que vai alén da mera testemuña documental e que se achega máis á confesión íntima, senón que transforma o propio dispositivo da cámara convertíndoa nunha personaxe máis na secuencia. Unha personaxe que encarnamos nós, actores silentes na secuencia, que, de súpeto, entramos no filme cando a directora, coa súa voz, ábrenos esta porta.