Nación, de Margarita Ledo
O cinema ten a capacidade de fusionarse co público dun xeito diferente ao que o fan outras artes. A conexión visual, sonora e narrativa que o espectador pode chegar a experimentar é algo que asusta e inspira. É por iso que xorde unha pregunta: existen responsabilidades á hora de crear, de manexar a cámara, de dirixir? Margarita Ledo cree ferventemente que si, e converteu isto na súa consigna á hora de afrontar os seus proxectos, que poden definirse como feministas e de clase. Nación (2020), o seu último filme, é o máximo exemplo disto.
Margarita Ledo nace en Castro de Rei (Lugo) no ano 1951. Setenta anos que se lle quedan curtos ao facer un breve repaso pola súa traxectoria: Catedrática de Comunicación Audiovisual e Publicidade na Universidade de Santiago de Compostela. Doutora en Ciencias da Información pola Universitat Autónoma de Barcelona. Investigadora e escritora, onde destacan as súas últimas obras El cuerpo y la cámara (2020) e a colección Para unha historia do cinema en lingua galega, que inclúe tres exemplares: I. Marcas na paisaxe (2018) – II. A foresta e as árbores (2019) – III. De illas e sereas (2020). Membro da Real Academia Galega dende 2009. Cordina o Grupo de Estudos Audiovisuais, cualificado como grupo de referencia competitiva, e nel dirixe o proxecto de I+D+i Patrimonio Cultural Inmaterial: Para un programa europeo de subtitulado en linguas non-hexemónicas. É co-fundadora da cooperativa NUMAX: cinema, libraría e laboratorio de deseño, comunicación e produción audiovisual, en Santiago de Compostela. Finalmente, a súa carreira como cineasta recolle as obras Santa Liberdade (2004), Hai que botalos (2005), Liste, pronunciado Líster (2007), A cicatriz branca (2012) e Nación (2020), gañadora no Festival de Sevilla do Premio Especial á mellor dirección de película española. Margarita Ledo ten unha formación, un xeito de ver a vida, de interpretala e de habitar o tempo que crea escola e deixa pegada.
Ledo constrúe e presenta Nación arredor da figura de Nieves Lusquiños, quen, en 1969, tendo 14 anos, entra a traballar na fábrica de louza Pontesa. Lembra o primeiro sobre coa paga semanal, un sobre beixe que ten que entregar na casa e que a fai sentirse importante. Aos 18 anos, estrea vacacións co seu Dyane 6 amarelo descapotable, estrea reunións prohibidas, gin-tonics no “Flope” e séntese realizada, como muller traballadora e independente. Ata que un día, o patrón pecha a billa. O Grupo de Empresas Álvarez, ao que pertence Pontesa, fecha en 2001 sen pagar salarios nin indemnizacións. A inmobiliaria Subel adquire parte dos terreos das fábricas, pero incumpre os acordos coas traballadoras que lle reclaman, desde fai anos, 2,5 millóns de euros. O 28 de xaneiro de 2020, o xuízo quedou visto para sentenza.
Nación érguese como un documental experimental perfectamente armado, no que o equilibro entre pasado, presente e futuro non é férreo, senón que flúe, confúndese, desdebúxase e conquista. Ledo escolle a mulleres cunha historia crúa e importante para o seu filme, unhas mulleres moi significativas: as da súa xeración. Persoas das que bebe, das que se nutre e nas que se inspira para falar e mirar dende elas mesmas e non de maneira allea, contemplativa ou intrusa. E que ben o fai! Porque chegamos a meternos na mente e no corpo destas mulleres, a sentir o que elas senten. A escoitalas. Pontesa, como outras empresas, permitiron a moitas mulleres a incorporación a un mundo laboral industrial que descoñecían, pero do que se fixeron, dalgún xeito, donas e escravas. Man de obra barata e imprescindible. Así mesmo, estas mulleres atoparon nestes oficios a independencia económica, a saída do fogar e a conciencia de clase. En Nación vemos continuamente esta reflexión. A entrada na fábrica das traballadoras, moitas delas aínda nenas, trae á mente aos irmáns Lumière. Decenas de mulleres que pasaron a vida enteira entre as paredes e fornos da fábrica. Algunhas delas reflexionan ante a cámara de Ledo e lembran aqueles anos cun sorriso na cara, moita nostalxia e demasiada rabia e pena porque as cousas remataran como remataron. Elas ergueron aquilo, loitaron polos seus dereitos, e sentíronse desafiuzadas e indignadas. Estas mulleres combateron, resistiron a violencia e foron tachadas de tolas, de histéricas, como todas as mulleres que protestan. Hoxe seguen protestando polo que é seu.
Destaca no filme o continuo pero medido cambio de formatos e situacións. As imaxes de arquivo fían coas memorias de Nieves e das outras traballadoras; estas mestúranse con secuencias máis performativas de actrices e personaxes máis novas como Mónica Camaño, Mónica de Nut e Xoana Pintos, que non viviron aquilo pero senten o seu peso; e culmina con sentencias dunha Esfinxe representada pola poeta Eva Veiga, potente e fráxil a partes iguais. Este cóctel convértese nunha combinación maxistral que rebenta o peito de quen se poña fronte á pantalla. É interesante, neste caso, falar da relación de Margarita Ledo co material de arquivo. A cineasta ten reclamado en numerosas ocasións a inxustiza e incongruencia de que tanto filmotecas, televisións públicas, como espazos de almacenamento deste tipo non teñan a disposición da cidadanía de xeito libre e gratuíto os seus contidos, xa que forman parte da cultura e patrimonio popular. É infinita a listaxe de artistas que se suman a esta reflexión-protesta. Os minutos de imaxes de arquivo que aparecen en Nación son reducidos, pero o orzamento que se tivo que inverter para que foran liberados foi moi elevado.
O cinema aborda dende sempre á muller como obxecto, suxeito de miradas e posesión directa ou indirecta, produtora de pracer, coidadora incansable, procreadora. Margarita Ledo leva anos dicindo “Basta!”, outorgando voz, discurso e oportunidades a mulleres reais, con vida e historia. Ledo rexeita falsas ilusións patriarcais e imposicións machistas sobre a creación artística e cinematográfica. Recita este novo filme como un poema cru pero marabilloso, o mellor ata a data, no que aposta por reivindicar unha vez máis a loita feminista, por crear nación. E o único que se lle pode dicir é: grazas. Grazas por existir, Margarita. Por sustentar e apoiar a todas as xeracións de mulleres que medran ao teu carón. Inspiras e demostras que a utopía existe e que a loita é incansable. Ti es Nación.