Play-Doc 2023: Imaxes ao bordo da desaparición

Hanging Out Yonkers, de Chantal Akerman

Esta peza foi elaborada durante o Seminario de crítica e programación de cinema restaurado, que organizamos en colaboración co Play-Doc 2023 (29–30 de abril, Tui).

A cidade fronteiriza de Tui, atravesada por movementos perpetuos — o correr do río Miño cara ao Atlántico, o fluxo de peregrinos cara a Santiago —, parece o lugar idóneo para repensar unha historia do cinema. Aí celébrase cada ano o Play-Doc, cuxa programación dedica un amplo espazo ás retrospectivas. Entre os nomes propios desta última edición atópanse Chantal Akerman, Aravindan Govindan, Sohrab Shahid Saless ou Luigi di Gianni.

O programa dedicado a Akerman inaugurouse cun achado recente: catro curtametraxes inéditas de 1967, que foron proxectados xunto a News from home (1977), última peza desta primeira etapa á que Play-Doc dedicou a súa retrospectiva. Entremedio, obras como a inacabada Hanging Out Yonkers (1973), que cobra un carácter espectral no silencio absoluto da sala (o son da única bobina conservada perdeuse).

A incorporación destas catro curtas á filmografía de Akerman, así como a proxección de Jeanne Dielman, 23, quai du Commerce, 1080 Bruxelles, recentemente elixida como mellor película de todos os tempos na lista de Sight & Sound, remiten a unha cuestión esencial para a configuración de calquera historia do cine: a visibilidade das obras, estreitamente ligada á súa preservación e restauración. Talvez non sexa casualidade, por exemplo, que Touki Bouki (D. Diop Mambéty, 1973) aparecese por primeira vez na lista de S&S en 2012 tras a súa restauración en 2008; ou que Jeanne Dielman, restaurada en 2015, alcanzase a primeira posición na seguinte edición da lista. Á marxe de debates estériles sobre que películas son mellores que outras, poida que o valor dos canons se atope precisamente nas súas mutacións: naquilo que nos din acerca das condicións materiais subxacentes, que contribúen enormemente a determinar o noso repertorio cinematográfico, e nas posibilidades críticas que abre calquera alteración.

Dar Ghorbat, de Sohrab Shahid Saless

Un bo exemplo de todo iso é a obra de Sohrab Shahid Saless, amplamente descoñecida a día de hoxe, aínda que a proxección de Lonxe de casa (Dar Ghorbat, 1975) deixou claro que se trata dun esquecemento inmerecido. A primeira película que o cineasta iraniano filmou en Alemaña — nos tempos en que Fassbinder, Wenders e demais operaban no marco da Filmverlag der Autoren — segue a rutina dun inmigrante turco que traballa nunha fábrica metalúrxica de Berlín. Desde unha posta en escena meticulosa, na que predominan os planos estáticos e un silencio que amplifica a atmosfera fantasmal dunha cidade dividida, Saless acompaña a soidade do seu protagonista con escintileos de humor e de tenrura, nunha especie de contraplano do Neuer Deutscher Filme.

Lonxe de casa é tamén a primeira película do cineasta restaurada polo Shahid Saless Arquive, que ten como obxectivo pór a súa obra de novo en circulación; xa que agora mesmo, a maior parte da filmografía de Saless é de difícil acceso, e as copias que circulan son de baixa calidade. Vivien Buchhorn, impulsora do proxecto, falou en Play-Doc acerca das dificultades para obter os materiais orixinais, custodiados en moitos casos en arquivos de televisións, cuxas políticas de conservación e acceso difiren moito dos arquivos nacionais. Este conxunto de intereses — ou mellor dito, de desintereses — condiciona profundamente as formas que adopta, ou pode chegar a adoptar, unha historia do cine.

A precariedade dalgunhas copias — e, á vez, a importancia de mostralas — foi un aspecto central doutra retrospectiva que puido verse no Play-Doc. As curtas do cineasta italiano Luigi di Gianni proxectáronse nunha calidade ínfima, hai que supor que a única existente, e aínda así foi posible apreciar a enorme relevancia artística e antropolóxica dunha obra sumida no esquecemento. A súa aproximación aos rituais pagáns da rexión de Lucarnia, conservados durante séculos dentro do simbolismo cristián, retoma os estudos do antropólogo Ernesto de Martino, pero desborda a súa aparente natureza etnográfica. Di Gianni prescinde case sistematicamente do son directo, usando no seu lugar unha música estraña e penetrante, feita a base de sintetizadores; sen a vocación documental nin o ollo compositivo de Vittorio de Seta — cineasta que desenvolveu unha tarefa paralela —, a súa cámara móvese en traxectorias suxestivas, como posuída polas mesmas doenzas que os seus suxeitos de estudo.

Magia Lucana, de Luigi di Gianni

En mellores condicións chegou Kummatty (1979), do cineasta indio Aravindan Govindan. A película toma o nome dun misterioso personaxe, mestura de feiticeiro, espírito e vagabundo, temido e reverenciado polos nenos dunha aldea solitaria, que vai e vén coas estacións. Shivendra Singh Dungarpur, fundador da Film Heritage Foundation, foi o encargado de presentar a película, cuxa restauración levou a cabo a partir dunha copia positiva a falta do negativo orixinal. Segundo contou na presentación, as cores da copia de base estaban moi danadas, e a restauración fíxose a partir dunha serie de aproximacións, contando — entre outros materiais — con fotografías feitas polo fillo de Govindan nos lugares de rodaxe.

A insuficiencia do material de base faise evidente nalgúns tramos da película: de súpeto as cores escurécense, as figuras perden a súa nitidez. As imaxes asómanse ao bordo da súa desaparición, e na escuridade da sala tomamos conciencia da súa fraxilidade, e da concatenación de azares que permitiu que Kummatty siga axitándose como unha sombra na pantalla, bailando en selvas e chairas e transformando aos nenos en animais. Nestes momentos, como sucede coa película inacabada de Akerman, Hanging Out Yonkers, un pensa inevitablemente en todas as imaxes perdidas polo camiño; e esas figuras xa afastadas que seguen movéndose baixo a luz parecen máis fantasmagóricas que nunca.

Kummatty, de Aravindan Govindan