Punto de Vista 2022: Sección Oficial
Asimilar a importancia do herdado e cimentar o seu traballo no camiño xa percorrido. Con esas intencións encaraba o seu labor o equipo comandado por Manuel Asín, novo director artístico da que por méritos propios cabe situar entre as citas máis senlleiras do panorama do cine documental europeo. Este décimo sexto Punto de Vista convocábanos en Pamplona cun aire de balsámica renovación, e non tanto polo mencionado cambio de ciclo ao mando dun festival sempre estimulante como polas circunstancias que rodeaban a súa celebración do 14 ao 19 de marzo de 2022, na primeira edición que se desenvolveu con normalidade en tres anos, tamén a do regreso desde aquel entón de quen asina estas liñas. Entre os asistentes ao festival en 2020, celebrado xustamente a semana anterior á irrupción da pandemia e o estado de alarma, existe hoxe certa sensación compartida de atoparse ante unha sorte de epílogo festivo e despreocupado do “antigo mundo”; un ano despois, en marzo de 2021, a edición estivo marcada en todos os aspectos polas severas restricións xeneralizadas ante o avance desmedido dos contaxios. Por fortuna, agora poderemos cinguirnos exclusivamente ao cinematográfico nas liñas sucesivas.
Quen xa coñece Punto de Vista afronta o festival coa ilusión de poder atopar o cine en calquera físgoa do programa, envolvido nas formas máis diversas e insospeitadas. Aínda que na presente crónica centrarémonos exclusivamente na Sección Oficial, deixando de lado por necesidade as interesantes proxeccións paralelas e retrospectivas anuais –este ano dedicadas ao cine marroquí e á impoñente presenza fílmica dos ríos–, resulta suficiente unha ollada á lista de títulos, mesmo ao palmarés, para dar conta de que esta heterodoxia é unha marca de identidade. Como exemplo, no mesmo concurso conviviron Evangelio mayor (Javier Codesal), sobre as consecuencias da vellez e a enfermidade en toda unha xeración de homosexuais, que descobre un material conmovedor esmagado polo excesivo peso do seu dispositivo ao longo de 138 minutos; e o polo oposto de Untitled Part 9: This Time (Jayce Salloum), poética nota á marxe de 6 minutos co recitado a cámara duns nenos afgáns, un traballo que poucos festivais se lanzaron a incluír no seu concurso. Este sensible recoñecemento de valor na disparidade, tan capaz de conquistar novos adeptos como de manter fieis aos de sempre, mantívose como bandeira unha vez máis.
Como clara liña vertebradora, nas obras seleccionadas parecía imperar unha querenza polo autorretrato e o uso da primeira persoa, tendencia á alza no documental de creación actual, pero tamén a súa contraposición cunha serie de interrogacións sobre a presenza do outro ante a cámara. A película que abriu o festival, Los caballos mueren al amanecer (Ione Atenea), parte do achado dos restos de tres vidas singulares nunha casa antiga, no que podería verse como unha sorte de secuela conceptual da historia –literaria e cinematográfica– dos Modlin. Aínda que a cineasta disipa a súa atención en varias frontes, carecendo da espectacular concisión daqueloutro relato, logra tender unha ponte entre a historia allea e a súa apropiación particular, neste caso asumindo, investigando e reinterpretando a fértil herdanza que os irmáns García deixaron sen sabelo nas súas mans. Pola súa banda, o ensaio Saturn and Beyond (Declan Clarke), unha das películas máis insólitas e decididamente esvaradías a concurso, propón unha dispar selección de referencias para trazar lentamente a liña entre todas elas e aquilo do que finalmente se acaba ocupando: a enfermidade e perda do pai do director, afectado de Alzhéimer e cuxa triste imaxe acaba irrompendo no peche. Tamén da relación coa figura paterna, aínda que de forma moi distinta, ocúpase a estimable No hay regreso a casa (Yaela Gottlieb), relato da imposibilidade de conexión entre un antigo combatente sionista e a súa filla cineasta, na que o infrutuoso recoñecemento do outro –ela renega do seu ideario; el, no tramo final da súa vida, trata de inculcarllo en balde– acaba por resultar a maior proba do amor latente entre ambos.
Outro vínculo familiar, neste caso fraterno, impulsaba unha das obras máis destacadas da competición. En Soy libre (Laure Portier), o que parte como próximo retrato do irmán da cineasta, Arnaud, un mozo impulsivo e carismático en busca dos seus anhelos, transfórmase aos poucos na necesidade da súa autora de desistir, utilizando como motor da narración o cambio constante e insospeitado na vida dun protagonista indomable. Pola contra, na conmovedora e mínima Narciso (Julio Fermepin) a liberdade parte da quietude, simbolizada na pedra inmóbil á que o protagonista, solitario habitante dunha remota comunidade nas montañas arxentinas, outorga a capacidade de viaxar polo mundo. Mentres que noutra película moi apreciable con nome de suxeito masculino, Nenad (Mladen Bundalo), a migración preséntase como única vía de escape para o enquistamento e a falta de oportunidades de toda unha xeración de mozos bosníacos nados xusto antes da Guerra dos Balcáns. E un repentino fotograma inmóbil convértese nunha representación máis elocuente deste dilema que calquera disquisición ao respecto.
Varrendo para casa, a obra que xerou máis ruído da Sección Oficial foi sen dúbida 918 GAU (Arantza Santesteban). A súa estrea en Pamplona presentábase apoiada por un nome local, a anterior presenza exitosa noutros certames e unha temática das que acaparan titulares de prensa: o relato do encarceramento da súa directora en 2007 pola súa vinculación a Batasuna. A película non só cumpriu todas as expectativas, conquistando ademais o Premio do Público, senón que ademais revelou unha plena coherencia co resto dos títulos a concurso. A viaxe fragmentaria da autora pola experiencia da prisión desemboca na renuncia ao seu papel de heroína, impregnando o seu traxecto vital de sensacións máis que dunha narración convencional –gran parte da información policial proporciónase ao comezo, deixando paso ao puramente subxectivo–, e revela por encima do desencanto político unha voz inspiradísima. Houbo máis episodios diarísticos en Transparent, I Am (Yuri Muraoka) ou The Capacity for Adequate Anger (Vika Kirchenbauer), máis breves e concisas pero non por iso menos significativas da rabiosa necesidade das súas autoras de purgar un fondo trauma identitario pola vía dun cine persoal e creativo.
A programación tamén tivo un espazo para a luminosidade e a confianza, a pesar de todo, nos nosos vínculos e na mirada cara ao outro. O mellor exemplo atopámolo na notable Film Balkonowy (Pawel Lozinski), onde o cineasta cede a palabra á xente que camiña baixo o balcón da súa casa ao longo de máis de dous anos. A través das súas palabras conforma un debuxo parcial da sociedade polaca ao estilo dos filmes-enquisa de Pasolini ou Rouch-Morin, pero sobre todo deposita nesa pasaxeira relación cos entrevistados o xerme dun posible mundo máis humano, nunha obra sempre agradable no sentido menos edulcorado. A película escollida para clausurar, Charm Circle (Nira Burstein), tamén é un retrato, neste caso da familia da directora, que opta por unha estraña proximidade como aceno de identidade. Mesmo cunha sobreexposición non sempre construtiva, a súa autora plasma o modo de vida duns individuos que conseguen manterse unidos e amados mentres se enfrontan coa disfuncionalidade máis extrema. Algo que San Simón 62 (Irati Gorostidi e Mirari Echávarri), o destacable título anual con selo X Films desta edición, tamén explora en certo xeito. Aquí as cineastas miran cara ao pasado familiar e colectivo dunha comuna dos 80 en Navarra, durante un tempo onde a liberdade sexual empuxaba con desconcertante forza ante as profundas secuelas deixadas pola ignorancia e a represión.
Coa estrutura xa mencionada, non estrañou que os dous títulos máis recoñecidos no palmarés fosen outras dúas obras atípicas marcadas pola anarquía e a tenrura nos seus retratos, a francesa Baleh-baleh (Pascale Bodet, Mellor Película) e a chinesa Self-Portrait: Fairy Talle in 47KM (Mengqi Zhang, Mellor Dirección e Premio da Mocidade). Dúas películas cuxa falta de apego aos estándares entronca á perfección coas súas ideas sobre as sociedades que mostran, así como cunha subxacente reflexión compartida ao redor dos vínculos humanos que dan forma a toda obra digna de ser tida en conta, non necesariamente as máis logradas. Neste fértil retorno a Punto de Vista tras unha paréntese forzada, a mellor noticia foi saber que todo o que fixo grande ao festival navarro segue no mesmo sitio aínda nun mundo convulso, e renovar a certeza de que esta cita ineludible coas distintas formas do cine documental é un lugar onde atopar acubillo cada ano.