RICARDO BENET: “OPTAR POLA CONGRUENCIA É O ÚNICO CAMIÑO POSIBLE, O DEMAIS É SÓ MERCADO”
Ricardo Benet (Cardel, Veracruz, México) é cineasta por convicción, arquitecto de carreira, cun posgrao de Historia da Arte en Florencia, e que ingresa no Centro de Capacitación Cinematografía (CCC / México) bordeando a trintena. Iníciase no cinema como fotógrafo (con máis de 20 curtametraxes e catro longametraxes), pero distínguese como realizador. Dirixiu cinco curtametraxes (tres de ficción e dous documentais) antes de debutar coa súa longametraxe Noticias lejanas (2005), seleccionada en máis de 60 festivais e con numerosos premios no seu haber. Nómadas (con Lucy Liu como protagonista), a súa segunda película, foi estreada en 2013.
Como cineasta, Benet obtivo, entre outros, os premios a mellor director nos festivais de Guadalajara e Vancouver, así coma o de mellor director iberoamericano en Málaga. Noticias lejanas foi recoñecida co Ariel da Academia Mexicana de Artes Cinematográficas a mellor ópera prima, o Astor de Ouro a mellor película no Festival de Mar del Plata e o premio do xurado en Biarritz.
Benet foi poñente en Portland University, na Universidad de Buenos Aires e no Centro de Cultura Contemporánea de Barcelona, ademais de xurado nos festivais de Puerto Vallarta, Montreal, Puebla, La Habana, Biarritz, Gibara Cuba, Barcelona e Mar del Plata. Dende 2007, Benet coordina os Talleres Audiovisuales del Centro de Artes Indígenas en Parque Tajín e dende 2008, está á fronte do Departamento de Cinematografía da UV.
Actualmente, o cineasta prepara a súa terceira película. Veu a España convidado ao Festival de Cine Invisible (KCD) de Bilbao, e como membro da Universidad Veracruzana, a presentar o ciclo de cinema ‘Ecos do Cinema Mexicano’ programado polo Cineclub Lumiére o mes pasado, cando proxectou Noticias lejanas.
A seguinte entrevista foi realizada a través dun intercambio de e-mails, mentres Ricardo viaxaba por España e Portugal camiño a Vigo, e aínda que poida parecer un método anacrónico, encaixa perfectamente co seu cinema e a súa forma de entender a vida; e non decepciona, porque se reflexa nas súas respostas, a mestura de profesor e de cineasta.
Unha ollada persoal
O texto que acompaña a presentación do ciclo ‘Ecos do Cinema Mexicano’ é parte dunha reflexión que elaborou para a creación da Especialidade en cinema na Universidad Veracruzana (Estado de Veracruz, México). Nel, menciona unha serie de cineastas coma os fundadores do cinema mexicano moderno. En que medida se emparenta o seu cinema cos de Ripstein, Fons, Hermosillo, Cazals, Jorge Isaac, Ibáñez ou Jodorowsky, e que parte é filla do seu tempo?
Creo que -cando era un mozo espectador- emocionoume a ollada deses directores que revitalizaban o cinema mexicano, sobre todo con buscas estéticas novidosas e arriscadas (máis universais nun amplo sentido) pero sen abandonar a progresión narrativa e emocional. Hai uns meses nunha cea, Arturo Ripstein dicíame: “Dende sempre, como espectador, e agora como director, eu vivín o cinema como ese mesmo feito artístico do que me namorei. O que narraba en hora e media unha historia emotiva (e nunha sala a escuras)… A ti tocarache agora naufragar entre o cinema que viches e soñaches de mozo con isto que agora de pronto ten que ver máis coa performance, coa instalación ou a ocorrencia…” E si, confésoo, ás veces síntome anacrónico e fiando fino nas historias e o mundo que percibín, que intento explicar(me), e perdido neste “todo vale” con tal de ser provocador e excéntrico.
O fenómeno da emigración trátao nas súas dúas películas: en Noticias lejanas é o éxodo a DF e en Nómadas, a Estados Unidos. Trátase dun tema moi presente no cinema mexicano, como chega a el e cal é o seu punto de vista? Por que lle interesou sendo un tema tan recorrente na filmografía do seu país?
Atrapoume precisamente a parte máis íntima, menos obvia, do migrante: a súa soidade e a súa fraxilidade. Parecíame que aínda que -con menor ou maior fortuna- o cinema mexicano abordara o tema, faino dende o evento mesmo e a aproximación tremendista. E de súpeto os pasos perdidos do viaxeiro, o querer ser transparente e pasar desapercibido nun mundo alleo, conmóvenme máis. Eu chámoo: a migración da alma.
O seu cinema foi catalogado como ultrarrealista, porén, en Noticias lejanas descóbrense certos elementos de saga familiar con ecos de realismo máxico, recoñece esta influencia?
Si, pero é un realismo máxico asumido máis como parte deses recordos de infancia. Cando regresaba de neno pasar as vacacións na miña vila natal, agardábanme as historias de xitanos que se levaban ouro e nenos por igual, dunha moza que desaparecera seguindo unhas campás que flotaban nas alturas, dun cabalo que cruzaba a vila a medianoite, buscando o seu dono… E, por outro lado, creo que “xeografía é destino”, e dun xeito ou outro a todos os mexicanos se nos impregna o entorno, a paisaxe, a maxia e os silencios… e terminamos sendo moi rulfiáns.
Precisamente, estes elementos son sempre contidos, porque o ton das súas longametraxes nunca é compracente. En Noticias lejanas hai un momento que define este ton: cando Martín lle conta os seus anhelos ao seu amigo da pensión e este contéstalle:
– “Traballándoche duro nun ano podo traer a miña familia!
– E que cres que estivemos a facer os que estamos aquí!”
Non se permite ningún respiro, ningún espazo para o riso, ningún romanticismo van, ningún exceso do “real marabilloso”. É un compromiso que se manifesta dende a rodaxe, na escritura ou na sala de edición?
Creo que é unha preocupación soberana… A que ten que inundar toda a narración, toda a película. En Noticias lejanas partín xusto dunha premisa que me acompañou dende sempre: “Non se pode cambiar o futuro, o pasado si…”. Paréceme que sempre estamos nunha loita constante para modificar o que nos tocou (destino, circunstancia, azar…), e o único que podemos é ir desencaixando e aceptando o crebacabezas anterior, a carga histórica coa que cada un nace. E claro, esa preocupación goberna dende o guión de orixe. O outro, os acontecementos, as anécdotas ou peripecias teñen que fluír simples e cotiás, aínda que é alí onde está a outra parte: a aposta estética, o encadre, o movemento ou non da cámara, a percepción da paisaxe como un personaxe máis…
Esta reconstrución del pasado, que está presente tanto en Noticias lejanas como en Nómadas, maniféstase con flashbacks dos personaxes e con alternativas xeográficas e históricas. Por que esta narración tan fragmentada?
A min cústame moito darlle un sentido xusto ao pasado. Usualmente narrámolo cun acomodo estrutural que o fai comprensible mais despóxao do demais: da dúbida, os tempos mortos, a fraxilidade… Dende sempre téñome achegado ás narracións dos avós nas vilas de México, onde contan eventos e historias sempre fragmentadas. Ou ben, cando un cre que chegaron ao desenlace e á nosa comprensión, o narrador solta unha frase lapidaria (omitida anteriormente) “ah, por certo el non era seu pai” por exemplo, que termina modificando o relatado.
Creo que é así como funciona a nosa estrutura mental, aínda que a intelectualización nos impón unha lóxica e un patrón, mais eu aposto máis pola “progresión emocional”. Por sorte os anacronismos e o acomodo aleatorio non invalidan os sentimentos máis profundos.
A forma de traballar
Nesta fragmentación narrativa adivíñase tamén certa influencia do realismo máxico, hai dous elementos definitorios desta forma de narrar especialmente presentes en Noticias lejanas. Un é a ruptura dos planos temporais, cunha mestura de tempo presente con tempo pasado (regresións) e tempo futuro (adiantos). Outro é que o tempo cronolóxico detense; e en cambio, flúen os pensamentos dos personaxes. Como se ideou traducir isto a linguaxe cinematográfica?
Foi difícil aínda que despois resolvino de maneira intuitiva: “se o comprendía eu, o espectador tamén o faría”. E, por suposto, fixeime certo rigor narrativo –cinematograficamente falando- para non provocar confusión e irresponsabilidade. Por exemplo, a voz-off que está sempre recordando é a de Beto, o irmán menor. Pero só a escoitaremos cando el está presente ou puido ser testemuño de dito acontecemento. Cando Martín realiza o seu longo periplo pola cidade nunca existe unha voz narradora, en tanto que non hai testemuños de tal viaxe. Ao final, cando empatamos o rostro de Beto neno co de Beto adulto e a narración… comprobamos que contou el todo. Pero neste momento xa somos cómplices do narrado, porque fomos convidados á viaxe emocional, sen instrutivos nin mapas.
De que xeito aplica as ópticas a esta narración?
Hai moitas charlas previas co meu fotógrafo, entre libros de arte, algunhas películas de referencia, pizza e cervexa, escollemos a óptica dominante, os filtros para cada personaxe, os movementos de cámara. En Noticias lejanas por exemplo, todo o medio rural está sempre filmado con lentes angulares (a realidade omnipresente do espectador), mentres que a cidade sempre son telefotos (a realidade presente de Martín)… Non hai en toda a película unha soa toma con lente 50 MM, que sería o que repite a percepción de distancias reais.
A súa formación como director de fotografía é un factor que xoga a favor no tratamento da luz e nesas grandes tomas de paisaxe. Como planifica o traballo de iluminación?
Privilexio sempre a luz natural, non hai nada que iguale a súa calidade e expresión. A luz artificial incomódame (como fotógrafo e director). Entón planeo as escenas claves nas mellores horas lumínicas do día (atardeceres, amenceres) e inclusive para interiores pido sempre á miña xente de Arte que haxa tellas e paneis móbiles no teito para provocar ocos e atrapar e dirixir algúns raios de luz…
En Noticias lejanas, roda case enteiramente en escenarios naturais Constrúe as escenas dende a imaxe, cunha planificación anticipada, ou dende a acción dos actores e os personaxes, na localización?
Sempre constrúo a partir de lugares e paisaxes expresivas que me atraparon, onde penso que algo íntimo e diferente podería suceder. Usualmente teño un punto de partida e un lugar onde quero chegar, e empezo a buscar os resortes e situacións intermedias que envolverán a eses personaxes e sucesos. Mais ao escribir son moi detallista, deixo moi pouco á improvisación. Defino a maneira como quero que cada trazo e escena se desenvolva. Por exemplo en Noticias lejanas hai un plano cando Martín se despide da súa familia e na ventá vemos o seu irmán Beto recargado, a súa nai no interior e o seu propio reflexo afastándose pola chaira. Estaba escrito e debuxado tal cal, necesitaba ver os tres no mesmo plano e con toda a profundidade de campo. Claro, previamente fixeramos 2 ou 3 viaxes co meu fotógrafo Martín Boege para as probas pertinentes de luz, contraste, textura…
E con Lucrecia Maupomé, a editora das súas dúas películas, como organiza o seu traballo? Cal á a súa achega a esta forma de narrar fragmentada que mencionamos?
Lucrecia é unha das persoas máis rigorosas que coñezo, a súa formación en Filosofía, despois en Historia e agora en Cinema, dánlle unha erudición e precisión impresionantes, que eu respecto. Ela nunca vai a unha rodaxe. Le o guión e agarda a que o material estea filmado para revisalo e seleccionar só o mellor. Fai entón un primeiro armado ao pé da letra do escrito no guión e dime “isto é o que o teu guión dicía”. Vémolo e posteriormente pídeme unhas semanas máis para mostrarme un segundo corte: “isto é o que eu creo que intentas dicir”. Usualmente non falla… Xa despois pelexámonos por cousas menores, algún plano ao que se lle ten agarimo, algúns segundos máis dunha escena… Síntome moi cómodo con ela porque entende e anima esa narrativa fragmentada, aleatoria, que intenta rascar máis na emoción que na comprensión racional.
En canto aos actores, elíxeos conforme aos personaxes que escribe ou constrúe os personaxes unha vez elixidos os intérpretes?
Teño algúns personaxes (case sempre os non protagonistas) definidos por xente que coñecín ou unha mestura de diferentes personalidades; e é máis doado porque lles dou rostro de inmediato e creo o personaxe á medida dun actor ou actriz a quen admiro. Por exemplo, en Noticias lejanas, o papel da Comadre penseino sempre para esa actriz (Gina Moret) a quen dende adolescente vira eu en teatro, e foi moi acertado e refrescante traballar con ela. Gañou con ese personaxe o seu terceiro Ariel (premio da Academia Mexicana de Cine)
Para os roles protagonistas, en Noticias lejanas, contou con dous actores non profesionais (para David Aarón Estrada, quen interpreta a Martín, e para Mayahuel del Monte, quen encarna a súa nai, era o seu primeiro protagonismo e o seu segundo ou terceiro traballo ante unha cámara). Non é o caso de Nómadas, na que contou, entre outros actores, con Lucy Liu. Cal é a diferencia entre traballar con amateurs e profesionais?
O reto era xustamente como converter a Lucy Liu nunha actriz amateur. Como evitar unha diferencia de protagonismo que esvaecera os demais personaxes e que a historia fora guiada pola soidade neoiorquina e a fraxilidade de todos os personaxes no seu conxunto. Ela comprendeu moi ben creo, esta dinámica e deixouse moldear con profesionalismo e suavidade. Calquera percepción de contención exacerbada no personaxe foi a petición e obsesión miña.
Síntome moi cómodo traballando cos actores. No set ensaiamos moi pouco, un xeral e case sempre no segundo ou terceiro ensaio é xa toma. A comprensión do personaxe está no traballo de mesa previo, cando discutimos os alcances, manías e antecedentes de cada personaxe. Se alí non se comprende, será difícil aportar algo máis no momento da rodaxe…
Marcas de estilo
En Noticias lejanas, a cámara móvese case en cada plano. É especialmente notable a maneira na que se despraza da paisaxe algún dos personaxes e viceversa. Prefire filmar en plano secuencia?
Encántanme os planos secuencia polo que teñen de enxeñería, arquitectura, coreografía e cinema… Mais son moi complicados e levan tempo. Un depende do esquema de produción, o diñeiro e o tempo que se ten para filmar, ademais da dispoñibilidade do equipo actoral. Pero basicamente é unha necesidade de linguaxe máis que unha aposta de estilo. Hai momentos que só poden ser significativos mediante o tempo real que dá o plano secuencia. Unha despedida, o momento onde se ven por primeira ou última vez varios personaxes xuntos…
Neste sentido, hai unha escena en Noticias lejanas, cando o pai vai traballar e a muller o mira dende a ventá, que sintetiza o uso que fai do plano secuencia. Na escena, mentres ela o mira irse, a cámara acompaña a ollada dende as costas da nai, despois sae pola fiestra, encadra o pai, volve cara atrás e fíxase na nai, que mira dende dentro da casa. Ideou esa escena así dende o principio?
Si, xusto resolvela en cortes restáballe o efecto do último momento desa tensa calma rural, dese limbo onde todo se está a derrubar. Necesitaba a acción pausada, en tempo real e sen despegarme dos personaxes. E fixemos toda unha enxeñería de rieis, muros que se desprazan e precisión coreográfica… Os técnicos aplaudiron ao final desa toma.
Hai outras dúas escenas significativas nas que non recorre a este recurso. Por un lado, cando Martín chega a DF, onde non se mostra o momento de saída da estación. Martín chega o hall de entrada e, despois, xa se lle ve fóra. O outro, no que bota man dun zoom, cando Martín confesa que “nunca entrara nun restaurant”. Que lle levou a tomar estas decisións?
Xusto na cidade hai un cambio de óptica. Nese momento a narración omnipresente termina e vólvese o rexistro de Martín da súa propia viaxe. A cámara (antes unha 35 MM, agora unha Super 16 e en man) emprende unha ollada máis documental, por así dicilo. A cidade non dá tempo máis que para observar e reaccionar.
A pesar de traballar dende unha instancia realista, en Noticias lejanas hai varias tomas que utilizan marcos dentro do marco que recordan as atmosferas oníricas de Dalí. Son imaxes idealizadas?
Si, creo que cando un intenta lugares ou estados alleos ou que non nos pertencen, hai sempre unha especie de desdobramento, é como vernos dende unha cámara externa. Agora mesmo que escribo isto en medio da viaxe, en Oporto, nun moi buscado café internet, síntome en varios planos (lugar, idioma, bebida que me instalan aquí pero que fun adquirindo cun falso “aplomo”)… É un pouco un plano dentro de varios planos.
Hai unha escena, cando Martín e Laura están na azotea da casa dela, na que a cámara os encadra entre a roupa tendida ao vento. É o mesmo caso de imaxes idealizadas?
Nese caso quixen ser xusto coa noción establecida de beleza para xente con dificultades de vida diferentes. Para Laura, envolta nun mundo de desconfianza, abandono e desesperanza, esa roupa ao vento nunha azotea miserable ao atardecer é a súa idea da beleza (a momentánea, o non caos…).
É unha das viaxes previas a localizacións houbo unha discusión moi interesante entre o fotógrafo e o asistente de dirección sobre a beleza establecida polo Cirque du Soleil, un alegaba que era belo de todos os xeitos, o outro asentaba que intelectualizara e domesticara a beleza circunscribíndoa a velos flotantes e sons electrónicos suxestivos…
Hai moitas tomas da paisaxe pegadas ao chan con diagonais moi marcadas (a do fito, ou a da hamaca cunha botella de auga en primeiro plano), quere enfatizar algún tema en concreto?
A simpleza dos elementos ante o grandioso da paisaxe e dos acontecementos. A sede e motivo de ser do caserío é o encontro de auga, a fame é o pan que sempre come Martín… A viaxe é camiñar.
Tanto Noticias lejanas como Nómadas contan con momentos dramáticos que poderían recalcarse musicalmente, porén, a música nas súas películas é moi contida, é unha elección natural, un exercicio de contención de estilo ou obedece a cuestións orzamentarias?
Respecto moito os silencios… E ademais non son gran musicalizador. Ás veces paréceme que a música sobre-adxectiva escenas onde a imaxe non foi sequera aínda construída. Admiro porén películas belamente musicalizadas. O traballo de Angelopoulos con Elleni Karaindrou ou o de Kubrick con Walter Carlos…
Pero cando sinto que algo xa está dito ou sentido, prefiro que sexa acompañado por un incidental, o murmurio da tarde ou o vento suave…
Se tivese a Rulfo como referente na literatura e a Dalí na pintura, cal sería a súa influencia na fotografía?
Robby Muller.
Aprender e ensinar cinema
Quixera acabar cunha referencia ao texto de presentación do ciclo ‘Ecos do Cinema Mexicano’: di que o reto extra do cinema mexicano actual é non caer nas meles do aplauso e “fuxir da ocorrencia irresponsable maquillada de poesía […]” Cal é a súa sensación cos novos realizadores mexicanos?
Bueno, hai de todo un pouco. É certo que a raíz do éxito hollywoodiano dalgúns directores mexicanos, a veta é moi atractiva para moitos aspirantes. Por outro lado, existe tamén unha propensión, de festivais e eventos, que parece esixirlle ás nosas obras “violéntame”, como selo de actualidade dunha situación, se ben certa, non única nin exclusiva. E entón disertar sobre temas persoais ou íntimos parecería deixarnos a algúns fóra do panorama… Pero variar a nosa maneira de ver o mundo en busca de recoñecemento e palmarés tampouco garante éxito algún… Optar pola congruencia é o único camiño posible, o demais é só mercado…
Neste sentido, e non como cineasta, senón como docente da Universidad Veracruzana, que papel lle toca xogar?
Abrir o panorama, como neste caso colaborando co Cineclub Lumière de Vigo. Estou convencido que é dende a universidade pública onde o pensamento máis amplo e incluínte florece e a Universidad Veracruzana é unha das institucións con maior calidade e prestixio a nivel nacional. Temos o Cineclub UV, o máis antigo e constante de Ciudad de Xalapa, onde presentamos ciclos variados pero sempre cunha coraduría e sentido didáctico que orientou o bo cinéfilo. Temos convenios para estender polo Estado de Veracruz cada ano a Muestra Internacional e o Foro de la Cineteca, a Gira Ambulante Documental, decenas de festivais e eventos cinematográficos locais. E agora, estamos en vías de ofertar unha especialidade ou posgrao en Narrativa Cinematográfica. Hai un panorama moi esperanzador e un interese crecente que nos auguran tempos de traballo arduo pero moi creativo.
Moitos directores, que recibiron propostas para ensinar, din que non saberían como facelo. Como ensina cinema un cineasta?
Namorándose do traballo de tantos directores xeniais, que en cousa dunha hora e media dixeron tanto… Para min o método é simple, emocionar coa miña emoción ao estudante. Facer que vexa máis e mellor cinema, que descubra o que o conmove. Os datos, a técnica apréndense ata nun tutorial por internet, transmitir as vivencias, as rodaxes, o que nos doe do mundo… é alí onde un pode ser útil…