SAN SEBASTIÁN 2017 (I): ZABALTEGI/TABAKALERA

No noso balance do pasado Festival de San Sebastián, publicado neste enlace, incidíamos xustamente na pervivencia de varios vicios adquiridos ao longo dos anos de extensa programación. O baixísimo nivel sistemático da Sección Oficial, a miúdo rechea con saldos chamados a esfumarse de calquera circulación en poucos meses, facía pensar nun inmobilismo atroz por parte do comité de selección, máis preocupado de non molestar demasiado ao persoal que de incluír títulos pertinentes para un concurso de primeira categoría. Esta nula renovación viña case sempre compensada polas guindas da competición –nas últimas edicións, Hansen-Løve, Bonello ou Sang-soo–, pero sobre todo polo alto nivel ofrecido nalgunha das seccións paralelas, grazas á consabida capacidade da cita donostiarra para absorber os mellor títulos doutros festivais. Agora, só doce meses despois daquel texto, é oportuno reciclar algunhas de aquelas palabras críticas en cautas louvanzas.

A estas alturas, antóllase quimérico esixir a un festival mediático como o donostiarra que prescinda de todo aquilo ligado á súa natureza fastuosa: sen ir máis lonxe, danse por feitas as sesións de inauguración e clausura cun par de preestreas inanes, cando non lamentables –este ano, Submergence (Wim Wenders) e The Wife (Bjôrn Rung)–. Pero tal clase de peaxes resultan evitables para o cinéfilo, en canto a que o volume de títulos programados permite trazar viaxes totalmetne opostas por estes nove días cheos de opcións. A saudable confirmación de Zabaltegi-Tabakalera, unha sección que en poucos anos pasou de existir como mero contedor de todo aquilo que non entraba en outras a consolidarse como un espazo aberto ao cine de autor máis destacado do ano, sen apenas concesións aleatorias, supuxo quizais a novidade máis enriquecedora para o festival en anos, ademais de refrendar a existencia de mundos opostos dentro do mesmo certame. Para alguén pouco informado, era doado acudir a esta edición de San Sebastián sen advertir a impoñente presencia dos últimos filmes de Philippe Garrel ou Frederick Wiseman, emprazadas nun concurso paralelo que segue sen contar con pase específico para a prensa. Pero todo aquel que o desexou puido gozar delas nun espazo inmellorable, prescindindo ademais na decisión doutros títulos sen apenas relevancia fílmica, caso de gran parte das múltiples proxeccións especiais ou das novas obras de algúns autores en franca decadencia. Nun programa que ofrece aos seus asistentes infinidade de rutas, nunca é moi complicado trazar unha que resulte fructífera a nivel persoal.

The disaster artist (James Franco)

The disaster artist (James Franco)

Tamén é oportuno celebrar a lixeira melloría da Sección Oficial, que do predominio do cinema académico e solemne doutros anos pasou a incluír tamén algunhas películas imperfectas, pero decididamente opostas a esa idea. A Cuncha de Ouro á inspirada The disaster artist (James Franco), tal vez a última película que merecía ese galardón atendendo a meras razóns de visibilidade nas salas, pódese ler como un fácil recoñecemento ao filme máis aclamado con maior unanimidade durante a competición, mais tamén como unha ruptura coa liña preguizosa dos últimos anos de palmarés. O premio supón ademais reivindicar a dignidade da comedia pura estadounidense, xénero historicamente vetado en ambientes festivaleiros –por moito que aquí se lle adicase nunha retrospectiva en 2012–, e de forma máis particular nun país que viu sen estrearse en salas, ou ben facéndoo como lanzamentos chapuceiros e en versión dobrada, como sobras das majors infinidade de títulos do calibre de Anchorman 2 (Adam McKay, 2013). O xurado perdeu polo camiño a posibilidade de sequera mencionar Le lion est mort ce soir (Nobuhiro Suwa), sen dúbida a mellor e a máis importante obra a concurso, pero o reproche parece menor ante o estimable síntoma dun cambio amosado pola selección no seu conxunto. Resulta totalmente imposible de vaticinar se esta tendencia de maior apertura atopará ou non continuidade, dadas as peculiaridades de cada edición, pero polo momento merece ser recoñecida.

ZABALTEGI/TABAKALERA

Case como unha nota ao marxe, o ano pasado pechábamos a crónica mencionando a boa saúde de Zabaltegi-Tabakalera, espazo que se renovaba para incluír na súa selección unha combinación de autores consagradísimos e alentadoras aparicións da nada. O acerto desta selección de 2017 foi tal que agora parece xusto comezar a crónica repasando os seus títulos, principal alicente desta 65ª edición para quen asina estas liñas. A primeira declaración de intencións foi abrir o renovado concurso con The Square (Ruben Östlund), última Palma de Ouro en Cannes, un título que, por características e expectación, posiblemente tería sido encaixado na análoga Perlas ata este ano. Se ben o filme, áceda sátira sobre unah burguesía ensimismada, non foi das máis brillantes que se viron en Tabakalera, o seu resultado, a base de cargar sen piedade as tintas no seu retrato de todos os personaxes que desfilan pola pantalla, é tan divertido como moralmente difuso, case como se se tratase dun desmesurado episodio de dúas horas e media de Museo Coconut con intencións discursivas.

Menos dúbidas provocaba a dobra presencia dos mestres Philippe Garrel e Hong Sang-soo, tamén con dous títulos que viñan de Cannes. O visionado conxunto de L’amant d’un jour e The day after, ademais de brindar dúas das películas máis redondas nos últimos anos de ámbolos dous autores, de por si instalados nunha envexable regularidade, posibilita unha reflexión arredor de como os seus universos ben poderían estar aproximándose e enriquecéndose entre eles, desterrando calquera tópico sobre a inmutabilidade dos mesmos. Na obra do veterán francés, como de costume taciturna e fluída a partes iguais, un encontro maxistral entre dúas mulleres opostas dá lugar a un enredo algo máis sofisticado do habitual no seu cinema, coa intervención do azar e as consecuencias da mentira entre os seus ingredientes. Exquisitamente filmada, L’amant d’un jour é unha inmersión fascinante na complexidade das relacións humanas, executada con asombrosa lixeireza pese á súa fondura. Esta definición, case punto por punto, serviría para definir un filme de Hong Sang-soo, cuxa hiperactividade tivo tres froitos este ano. The day after, o primeiro deles que se proxecta en España, reúne as constantes do cinema do coreano e ensombréceas mediante unha amarga fotografía en nun branco e negro ao estilo de Garrel e algunha rima visual de excelente posta en escea, propia de quen a puliu sen cesar a variación como sinal de identidade. Como xa sinalamos a raíz da presencia no concurso donostiarra de Yourself and yours (2016), o coreano amosa con cada título que se trata dun cineasta de estilo cada vez máis depurado, punzante e lúdico sen deixar de emanar unha profunda melancolía no seu retrato dunha masculinidade fráxil e inmadura, reveleada a golpe de longas conversas e botellas de soju.

The day after (Hong Sang-soo)

The day after (Hong Sang-soo)

Outra man recoñecible no concurso foi a de Frederick Wiseman, o pope do documental observacional, que presentou Ex Libris: The New York Public Library. Ao longo de 200 minutos, este retrato trascende o simple tributo á institución bibliotecaria neoiorquina para erixirse nun tratado arredor da necesidade de conservar e difundir o coñecemento, pero ante todo sobre o seu papel como motor da sociedade. As súas imaxes, que prestan atención ás persoas por riba dos instrumentos, funcionan tamén como unha sorte de libro aberto, no que a extenuante duración é case un detalle menor: o manual de Wiseman, exhaustivo e pulido, confire tamén unha independencia inusual a cada un dos seus múltiples fragmentos, auténticas set pieces sobre o pracer intelectual. Aínda que a súa estrutura é máis defininda, ocorre algo similar coa igualmente notable No intenso agora (Joao Moreira Salles), un dos traballos documentais máis rigorosos vistos nos últimos anos. Ensaio arquivístico sobre o desencanto que supuxo a resaca do 68, aderezado con materiais familiares, propón unha reflexión densa e pesimista sobre o estado das cousas ao que deu paso aquela década revolucionaria: a parálise máis absoluta e o declive existencial dos seus líderes.

Non só de autores consagrados vive Zabaltegi. Codo con codo con eles dous dos debuts máis destacados do ano e unha confirmación estimulante atoparon oco na programación. Aínda que a búlgara ¾ (Ilian Metev), Premio Cineasti del Presente en Locarno, obedece ao esquema do coming-of-age tan repetido ata a saciedade noutras parcelas deste festival, as súas imaxes revelan axiña unha sensibilidade inusual, agochada baixo unha apariencia anecdótica. Mediante a repetición de secuencias cotiás dos tres membros desta familia, un pais e os seus dous fillos, e evitando calquera atisbo de grandilocuencia ou sobreexposición do drama, o filme deslízase con sutilidade cara a súa verdadeira razón de ser: a ausencia da nai e a incapacidade do pai para sobrelevala, impresa nun mesmo título dun debut máis que estimulante. Aínda máis contundente resulta Closeness (Kantemir Balagov), desencarnada viaxe a unha rexión inhóspita e conflitiva da Rusia noventeira, que amosa unha capacidade para retratar sen aditivos o humano poucas veces vista nun director novel. Por enriba das súas múltiples imperfeccións, a película desenvolve unha mirada inédita e rabiosa, que se atreve a ofrecer solucións sorprendentes e brilla sobre todo polo seu traballo puramente intuitivo, conferindo a cada abrazo ou mirada unha potencia emotiva fóra do común. Nesta ópera prima tan especial e atenta aos rostros, un nome e unha presencia locen por enriba dos demais: o da actriz novel Darya Zhovner, máxico descubrimento recoñecido unha inusual mención especial no palmarés. De non provir de dous xigantes coma Locarno ou Cannes, calquera destas películas tería suposto un fito no concurso donostiarra de Nov@s Director@s, tan a miúdo con dificultades para programar verdadeiro talento emerxente. Pero Zabaltegi amosa ser outra cousa, e no seu seo acolleu títulos aínda mellores que os dous citados, caso de La nuit où j’ai nagé (Damien Manivel & Kohei Igarashi), confirmación da extraordinaria delicadeza do director de Le parc (2016). O francés desprázase a Xapón na súa terceira longa para capturar, sen unha soa palabra e de novo traballando a xestualidade no 4:3, a viaxe por paraxes nevados dun neno de seis anos durante a ausencia do seu pai, probando así unha nova faceta da súa asombrosa mirada: parece ter herdado a capacidade de observar a infancia dos grandes mestres orientais. Na liña de Yuki&Nina (Nobuhiro Suwa & Hippolyte Girardot, 2008), a fórmula da codirección consegue aunar as sensibilidades europea e asiática, dando como resultado unha miniatura que hai que contar entre as grandes obras desta edición de San Sebastián.

Muchos hijos, un mono y un castillo (Gustavo Salmerón)

Muchos hijos, un mono y un castillo (Gustavo Salmerón)

O cine español estivo ben representado por un novo documental, o sorprendente Muchos hijos, un mono y un castillo (Gustavo Salmerón), obxecto singularísimo en canto a que o seu personaxe, a nai do actor e director debutante, tamén o é. Recopilación de gravacións caseiras en torno a unha familia numerosa e caótica, gobernada pola arrolladora Julita, supón unha homenaxe con gracia e incontestable amor a unha personaxe tan excéntrica coma humana, na que subxacen a sombra da morte e a silenciada vulnerabilidade no seo familiar da figura materna. Grazas ao seu carisma, o relato íntimo adquire un gancho irresistible e universal. Un reclamo similar omítese na oposta 12 jours (Raymond Depardon), que dá voz, con ton monocorde e case clínico, a pacientes psiquiátricos que agardan a coñecer unha decisión crucial para o resto da súa vida: saber se permanecerán recluidos entre os muros do centro sanitario ou poderán loitar por retomar os seus camiños no exterior. Alén dos interludios en corredores e patios, ben captados e musicados, Depardon pouco aporta máis que a indudable virtude de saber escoitar reivindicando tamén a aqueles individuos cuxo rol deberan resolver con frialdade o futuro de pacientes emocionalmente descompostos.

O premio ao mellor filme da sección foi para a mediometraxe francesa Braguino (Clément Cogitore), un desconcertante cadro etnográfico arredor de dúas familias da taiga siberiana perseguidas pola sombra da súa normatividade. Deixounos tan en fóra de xogo como as súas imaxes, a anos luz de case todas as compañeiras de selección mencionadas, pero, como sucede en calquera festival, ningún capricho dos xurados é capaz de sumar ou restar valor aos títulos seleccionados. Tendo visto a maior parte da competición Zabaltegi-Tabakalera –que incluíu algúns títulos máis, caso da serie íntegra Vergüenza, de Juan Cavestany para Movistar+–, poderase dicir que o seu auxe en 2017 non só foi pertinente, senón tamén memorable.

Comments are closed.