TONI ERDMANN, de Maren Ade
Na primeira secuencia de Alle anderen (Maren Ade, 2009), a trintaneira Gitti tentaba mellorar a súa relación cunha nena pequena dun xeito pouco usual: logo de instala a exteriorizar o seu suposto odio, e tras recibir un disparo ficticio, deixábase caer na piscina para culminar unha sobreactuada catarse. Aquel estraño inicio, preludio dunha obra irregular que diseccionaba os roles dunha parella en crise forxaba un estilo propio en medio da invocación rosselliniana, gardaba a esencia do filme que agora significou non só a confirmación da cineasta Maren Ade, autora de tres longametraxes en trece anos, senón tamén unha das sensacións da tempada cinematográfica. A diferenza das súas dúas predecesoras, Toni Erdmann (2016) sitúa os achados da súa breve filmografía ao servizo dun dispositivo narrativo maiúsculo, no que as case tres horas de duración son o froito dun delicadísimo traballo de progresiva imbricación das personaxes nuns subtextos que distorsionan as súas relacións íntimas.
A peripecia de Inés (Sandra Hüller), fría executiva ao servizo dunha consultora alemá instalada en Bucarest, arrinca cunha introdución non menos desconcertante. Ao recibir a un mensaxeiro, Winfried (Peter Simonischek) aparece disfrazado por sorpresa cunha dentadura grotesca que o asemella a un suposto irmán, Toni. Ines e Winfried son pai e filla, afastados no escenario dunha Europa reducida a unha xigantesca argucia empresarial, e o seu inesperado encontro posterior na capital romanesa recuncará nese leitmotiv que, até agora de forma máis subrepticia, atravesara toda a obra de Maren Ade: a adopción do disfrace como recurso de supervivencia, do delirio interpretativo como única vía para quebrar eses corsés emocionais fomentados por un sistema avasalador. É posible encher unha carencia afectiva a través da estrataxema?
Logo de definir os modos opostos de entender a vida de ambos personaxes nun choque repentino, que fica lonxe de aproximar a unha muller absorta no seu traballo cun home tendente ao hedonismo e á sobreprotección, Ade reserva a principal baza do seu guión para unha vez traspasada a hora de metraxe. Con padre e filla introducidos, Ines recibe de improviso a visita de Toni Erdmann, ese alter ego irritante e provocador de Winfried, cuxa aparente extravagancia non agocha outro propósito que reverter a situación límite do distanciamento que ambos tiñan acadado, e que se converterá en partícipe da maluca rutina laboral da súa filla. Tal mascarada interna reduce as incapacidades das que ambos se saben vítimas, e con ela se apela a eses códigos creados para asegurar a supervivencia dos nosos vínculos máis íntimos, do todo ilexíbeis dende o exterior.
Esa visión agridoce das relacións humanas, chamadas a xerar desasosego, complétase co debuxo dun panorama empresarial voraz, no que as conexións interpersoais se presentan como mero instrumento de supervivencia. O prólogo e epílogo alemáns convidan a entender Toni Erdmann como unha caste de produción ‘deslocalizada’ nunha Romanía ocupada por feroces corporacións estranxeiras, escenario alleo cuxo fondo é tanxencial a moitas das miserias persoais cara as que apunta a película. Ao aceptar as regras dese xogo global, masculino e hipócrita, Ines asume resgardarse do seu eu emocional, ao que finalmente dá renda solta en dúas secuencias particularmente inspiradas, ambas definidas polo seu carácter de reunión colectiva: de novo, a outredade amósase como espello no que descifrar medos e sensacións.
Chama a atención que, en poucos meses dende a súa primeira proxección en Cannes, Toni Erdmann comece a consolidarse no imaxinario como a comedia case crowd-pleaser que só é parcialmente, cando o retrato que propón non está exento de amargura. Ademais do abrupto choque de usos, máis clásico do que indican as súas inusuais feituras, a consideración reside no asombroso dominio dos tempos dos que fai gala Ade nesa reconquista do afecto filial, sen medo a alongar secuencias até a extenuación cun aparente descoido formal. Coa asunción última do xesto paterno por parte de Ines, o que se revela non é o final dun conflito de raíz profunda, senón máis ben a súa aceptación de que as fisuras que a fan humana non está exentas dun lado ridículo e enredoso. Tras a desaparición dun personaxe clave no devir existencial de ambos, do que significativamente nos esqueceramos na voráxine de sucesos, a vida – e por tanto a diferenza – continúa o seu curso, sen xiros radicais. Pero, até que punto será posible conserva o alento se se toma demasiado en serio?