Tralas luces, de Sandra Sánchez
“A vida habería que vivila dúas veces, para non cometer erros”. Quen así fala é Lourdes Machado, protagonista de Tralas Luces, a primeira longametraxe da directora galega Sandra Sánchez. Trátase dun documental que en orixe, como reflicte o propio título, pretendía retratar a vida dos feirantes ambulantes, unha realidade moitas veces estigmatizada e oculta para o común da xente que ateiga as festas e verbenas desfrutando das rutilantes atraccións que estas ofrecen. Porén, durante o proceso de rodaxe, que a directora abordou fuxindo da rixidez, cun afán exploratorio, foi mudando o enfoque para acabar centrándose na figura de Lourdes, muller de 34 anos ao cargo de catro fillos que loita por sobrevivir no medio dun mundo de homes.
Así, ao longo das case dúas horas de metraxe, os espectadores convértense en testemuñas privilexiadas da súa vida, das súas dificultades, das súas ilusións e dos seus soños frustrados, afogados na dureza do traballo cotián, na precariedade e na necesidade de facer fronte ao pago da hipoteca que lles permitiu comprar a pista dos coches de choque. Con todo, malia centrarse máis na súa persoa, o filme tamén presenta, como parte indispensábel da súa vida e elemento fundamental para comprender a súa historia, ao conxunto dos que con ela conviven formando unha gran familia que percorre en furgoneta todo o noroeste peninsular, de festa en festa. Desfilan pola pantalla constantemente, como personaxes secundarios, o seu marido José, co que marchou da casa sendo ambos menores de idade, os seus catro fillos, dous varóns adolescentes e mais dúas nenas aínda ben pequenas, e os outros traballadores contratados por José, especialmente Arturo, un home calado, ex-alcohólico, que afronta unha grave enfermidade e ao que toda a familia lle ten un grande aprecio.
Destaca do documental a familiaridade coa que Sandra Sánchez, que exerce tamén de cámara, logra integrarse nese ambiente doméstico dos traballos e dos días coma se dunha máis se tratase. Dese xeito, é capaz de retratar cunha grande naturalidade, cámara en man, escenas cotiás tales como as discusións á hora do almorzo ou os problemas á hora de preparar as atraccións, sempre desde a perspectiva de alguén que se limita a captar o que ve sen que os demais parezan advertir sequera a súa presenza. Algunhas situacións, por exemplo cando Lourdes descobre a enfermidade de Arturo, mesmo poden levar ao espectador á posición incómoda de saberse testemuña invitada dun momento moi íntimo e delicado na vida desas persoas que accederon a expor a súa privacidade ante o ollo escrutador da masa anónima que asistirá logo ao filme. É neste tipo de escenas cando muda ás veces o papel da cineasta, pois de notaria da realidade pasa a depositaria das confesións de Lourdes, que se apoia nela como alguén a quen confiarlle, cun ton intimista, os seus medos, pensamentos, ilusións e preocupacións.
Porén, tampouco nesas situacións a vemos intervir activamente, en consonancia cun grao de participación mínimo ao longo do filme, que se desenvolve principalmente a partir das accións e das palabras dos personaxes sen que irrompa practicamente a voz da autora. Tan só é posíbel atopala nalgúns breves intertítulos que dividen e estruturan o relato, se ben os cortes tamén veñen dados, sobre todo, polos traxectos por estrada entre unha localidade e outra, acompañados pola banda sonora e por planos en movemento da paisaxe gravados desde o vehículo que contribúen a darlle ao documental unha certa estética de road movie. De feito, aínda que non haxa unha viaxe física en sentido estrito cara a un lugar determinado, si asistimos a unha transformación psicolóxica e vital da protagonista no medio dese deambular de festa en festa que se sucede no marco temporal dun verán, a temporada alta dun feirante e a época das festas por excelencia.
Ese estilo de vida nómade é un dos elementos esenciais que reflicte o filme, desde os problemas para conectar a electricidade á caravana na que viven os protagonistas até a peregrinación que realiza Arturo por diferentes hospitais para tratar a súa doenza, pasando polas constantes chamadas telefónicas que atende un dos traballadores, deses que teñen unha moza en cada vila a forza de vivir na estrada, sen se estabelecer definitivamente en ningún lugar. Precisamente, a problemática dos roles de xénero nese contexto tamén aparece reflectida dun xeito moi claro, pois alén de poder comprobar como os homes se encargan do traballo nas atraccións e Lourdes das tarefas domésticas, ela mesma explica esta distinción cunha aceptación resignada que fai extensíbel ás súas fillas, das que di que con 14 anos xa estarán listas para poder facer todo o que se agarda delas no ámbito do fogar: “A muller na casa e os homes montando e desmontando. Esa é a vida do feirante”.
Porén, tamén é posíbel observar ao longo do filme como Lourdes, malia o cansazo, é unha muller forte capaz de saír adiante e sobreporse ás adversidades, alguén que pese a todo non dubida en afirmar que gosta da vida do feirante. Un dos grandes acertos do enfoque adoptado pola directora é, ao meu ver, que evita o risco de caer nun ton excesivamente compasivo ou paternalista. Ao permitir que sexan os personaxes os que se expresen por si mesmos, quer a través dos seus actos, quer coas súas propias palabras, suprímese o filtro dun narrador ou dunha voz en off que nos vaia introducindo na historia imprimindo os seus nesgos. Aínda que o traballo de cámara, dirección e, sobre todo, montaxe xa enmarca e condiciona o relato, posto que é unha operación inherente ao proceso de selección final do mostrado, as decisións técnicas adoptadas pola cineasta mitigan este efecto, ocultan o papel da autora e crean a ilusión de estarmos asistindo como espectadores a un episodio do real en si mesmo, case como se estivésemos sentados á mesa canda os protagonistas compartindo comida, conversa e confidencias.
O filme de Sandra Sánchez pode parecer ao comezo unha especie de reportaxe social sobre a vida dunha comunidade cigana que gaña o pan, como tantas outras, viaxando de aquí para alá coa súa casa e as súas ferramentas de traballo ás costas, construíndo nunha vila calquera o que terán que desfacer aos poucos días para trasladarse axiña a outra festa, traballando duramente na sombra para erguer o espectáculo de luces e ruído enxordecedor que engalana as rúas dunha cidade consagrada fugazmente ao ocio e á diversión. Porén, conforme se avanza no seu visionado, queda patente que é algo máis, pois a través desa historia particular dun mundo probabelmente estraño para a maioría dos espectadores reflíctense cuestións universais capaces de interpelarnos a todos.
En particular, destaca o conflito entre as ansias de independencia e liberdade propias da xuventude, con fuga da casa paterna incluída, e as obrigas e dificultades da vida adulta, nomeadamente a crianza dos fillos, o traballo duro e as débedas bancarias. Ademais, o segundo serve como contrapunto desmitificador desa visión romántica e bohemia da vida na estrada, asociada ao primeiro. Nese sentido, o filme posúe un certo sabor agridoce que lembra á balada que Joaquín Sabina compuxo para homenaxear ao mago Tolito, outro deses camiñantes infatigábeis dos que se podería afirmar que “su oficio es retorcerle el cuello a la pena y abrir una ventana a la fantasía”.