Un cielo tan turbio, de Álvaro F. Pulpeiro
Baixo a auga, dirixindo a mirada cara á superficie, todos os océanos parecen o mesmo. Trátase dunha astuta ferramenta introdutoria: mergullarnos durante varios segundos, desorientados, preguntándonos onde estamos e a que imos asistir. Cando a cámara emerxe, a imaxe é negra e está presidida por unha labarada de lume; é só un aviso do que virá a continuación: retratos dun país convulso, descomposto, e do tránsito consecuente da súa poboación e as novas cotiandades que habitan. Este é o primeiro escenario que nos presenta Álvaro F. Pulpeiro na súa nova película, Un cielo tan turbio, proxectada por primeira vez no marco do festival danés CPH:DOX, como parte da sección Next Wave.
A cinta, en cuxa produción colaborou A Cuarta Parede, parte dos escritos do autor polaco-británico Joseph Conrad en Nostromo (1904). A novela, inspirada no conflito de 1903 entre Colombia e Estados Unidos que finalizou coa separación de Panamá, desenvólvese na nación ficticia de Costaguana e aborda a intervención norteamericana nos países do sur para apropiarse das súas materias primas autóctonas. Pulpeiro traslada as reflexións do escritor a un escenario tan real e contemporáneo como é a nación venezolana, un país sumido nun devir político, económico e humanitario, que perfectamente podería protagonizar a novela de Conrad.
É xusto describir ao lucense Álvaro F. Pulpeiro como un cineasta etnográfico, un antropólogo audiovisual que transita entre os límites físicos e conceptuais de diferentes contornas e que explora o comportamento humano daqueles que as habitan. A curiosidade e a arela de entendemento guían a súa mirada, e así o demostra ao longo da súa traxectoria. Se en Nocturno: Pantasmas de mar en porto (2017) realiza o retrato dun barco e a súa tripulación, unha hibridación de linguas e orixes, en Un cielo tan turbio aventúrase nunha viaxe de estrada a través das fronteiras de Venezuela con Brasil e Colombia, e documenta unha serie de situacións, maioritariamente encarnadas no día a día de profesións nómades e estrañas, que se dan nas marxes deste contexto. Pulpeiro non se recrea na entrevista ao uso nin no explícito da miseria, senón que propón unha peza observacional a través de diversas paraxes post-industriais e, a partir delas, aproxímase aos distintos moradores que atopa no seu camiño, acolléndoos na imaxe como un elemento máis da paisaxe.
Nun relato fragmentado, son os propios medios de transporte os que vinculan as diferentes secuencias e xeran esa sensación de road movie. Hai certa preocupación tamén por retratalos, por convertelos en paisaxes vivas. Nunha das primeiras escenas introdúcese ao espectador nun barco e trázase unha ruta lineal por toda a súa anatomía: presenciamos os ruídos das áreas máis íntimas e profundas do navío, as salas de máquinas, coma se fosen intestinos; a cámara rube e sube escaleiras, atravesa os mamparos e visitamos os corredores, os camarotes, vemos aos tripulantes durmindo, escoitamos a radio de a bordo; saímos a cuberta e Pulpeiro finaliza a secuencia co que se podería describir como un plano subxectivo desde o punto de vista do propio barco, a súa mirada observando o mar e o horizonte. Escóitanse disparos. Hai un ton de non-futuro durante toda a metraxe que lembra ao cinema post-apocalíptico de Sokurov e Żuławski, alimentado polos ceos afumados, prendidos nas chamas dunha hora máxica rexistrada por ópticas aberrantes e por un espazo sonoro que vibra e golpea, recreando un malestar colectivo.
Desde a imaxe, observamos as consecuencias do bloqueo territorial e marítimo que vive Venezuela, pero Pulpeiro non emite un xuízo claro sobre o conflito que retrata, e nin sequera se detén en exceso a plasmar a opinión deses apátridas que se atopa. É a través do material de arquivo sonoro, que introduce en forma de transmisións de radio, onde pon en situación os eventos que narra, e son os propios Chávez, Maduro, a oposición e os medios internacionais os que relatan a historia recente de Venezuela. Mensaxes fragmentadas e intelixentemente entrelazadas que mostran unha panorámica en contraste do que ocorre no país, e que contextualiza as vidas dos nómades que habitan estes lugares de tránsito e colapso. Non hai un posicionamento crítico máis que o de acompañar á figura do apátrida, e probablemente estes grupos de persoas diferirían se establecesen un debate entre eles, pero non achegaría nada ao relato e Pulpeiro prefire filmalos na súa vida cotiá. Eles falan sobre comer carne de tartaruga e namorarse en Brasil, e como esa luz do auto que guía ao espectador na escuridade da noite, uns mariachis deleitan aos condutores con rancheiras de Juan Gabriel.
Mariachis, militares, contrabandistas de gasolina, intercambiadores de bolívares ou piratas. Pulpeiro colectiviza a todas estas persoas nunha especie de xerarquía de profesións fronteirizas, confluentes nese arquetipo de habitante do desterro. É un destes apátridas, precisamente, o outro elemento unificador que propón a cinta, e é aquí onde Pulpeiro se adentra de cheo no terreo da ficción: Un bebé chora nos asentos traseiros dun coche, ás costas da indiferenza dun presunto pai que conduce. Unha voz en off estratexicamente superposta esperta e recita a Cernuda cando chora ese bebé. «Fálame, nai. E ao chamarte así digo que ningunha muller foi de ninguén como ti es miña. Fálame, dime unha soa palabra nestes días lentos, informes, que fronte a ti esgrímense como coitelo amargo entre as mans dos teus propios fillos»[1]. Unha pregaria a unha nai ausente, a unha patria en deriva, non só sociopolítica, senón tamén simbólica. Pulpeiro repite esta mesma fórmula para desenlazar a película: O bebé chora outra vez. O pai pousa os seus ollos sobre as liñas da estrada, incapaz de soltar o volante e consolar os queixumes do seu fillo. Mergullámonos, de novo, e na profundidade do océano esa voz —como unha profecía, o non-futuro dese bebé— completa o poema de Cernuda. «Eu fáloche coma un orfo». Orfo dunha patria, habitante forzoso dun desterro na súa propia casa. «Pirata do aire, xigante de ferro, cabalo sobre a auga». A cámara emerxe fronte a unha paisaxe industrial de arquitecturas marítimas que ben poderían ser ese coloso férreo que describe o orador sen rostro. Un xigante que se delata glorioso outrora, pero que agora xace a mercé do tempo, do salitre e do óxido.
[1] Cernuda, Luis. Elegía Española I, en Las Nubes, 1943.