HORS SATAN (2011) de Bruno Dumont

ROSTRO, PAISAXE E MILAGRE

Rostro

Hors Satan ten unha vinculación evidente con Ordet (1960) de Carl Theodor Dreyer, Teorema (1968) de Pier Paolo Pasolini ou Nostalghia (1983) de Andréi Tarkovski. Case nada. Obras de milagres, profetas e fe. No último filme de Dumont atopamos esas tres cousas. Centrado nun enigmático personaxe, que o cineasta galo retrata coma se fose un novo Zaratrusta; un ermitaño que vive en plena natureza de Pais de Calais á beira do Canal d’A mancha e que mantén unha loita contra o diaño e o mal. Un personaxe que só se relaciona cunha moza da zona, Ela. Dicía Zaratrusta: “a Terra ten unha pel, e esa pel ten enfermidades; unha delas, por exemplo chámase home”. O individuo de Hors Satan, porén, elude predicar. A súa loita para erradicar o mal que representa ao home non se produce coa palabra como vehículo. Esta especie de novo profeta non dubida en matar ou golpear a aqueles homes que inflixiron algún tipo de dano ou mal á moza. De aí a relación que garda co visitante de Teorema. Ámbolos dous manteñen unha estraña dualidade entre anxo e demo; o ben e o mal.

Se Godard afirmaba que non fai falla máis que unha moza e unha pistola para facer cinema, Dumont mostra en Hors Satan que cun rostro e unha paisaxe é abondo. Malia o traballo realizado por Martin Dewale na súa anterior película, Hadjwich (2009), Dumont só conta con actores non profesionais, razón pola que algúns queren vinculalo con Bresson e os seus famosos modelos. Con todo, a importancia e a potencia expresiva que o rostro ten nos seus filmes situaríao máis próximo ao cine de Pier Paolo Pasoliniⁱ. A humildade e o misticismo que Dumont espreme do rostro de Dewale recorda ao que emanaba daquel Xesucristo de entrecello inconfundible no Evanxeo segundo San Mateo, interpretado por un descoñecido Enrique Irazoqui. Dumont consegue facer do rostro un vehículo do incomunicable. Escribía Agamben que se os homes puidesen ser só “a exterioridade singular e o seu rostro, entón a humanidade accedería por vez primeira a unha comunidade sen presupostos e sen suxeitos, a unha comunicación que non coñecería máis o incomunicable”ⁱⁱ. Un rostro como os que tanto amaba Pasolini: tolo mais inocente; amable mais perigoso; relixioso mais feroz. O rostro deste novo profeta, coa súa estraña “singularidade común”, emana unha espiritualidade que con só miralo, o personaxe de Ela é capaz de crer na realización dun acto tan absurdo e irracional como o que Andrei intentaba cunha vela en Nostalghia.

A contemplación sublime da paisaxe ten en 'Hors Satan', como na obra de Caspar Friederich, o misticismo propio dun oráculo.

Paisaxe

Escribía Carlos Losilla nun monográfico dedicado ao “novísimo” cinema francés que “a ollada nos filmes de Dumont é capaz de anular a distancia entre suxeito e obxecto, convertelo nunha única sustancia que vén significar o mesmo que o borrado de fronteiras entre figura e fondo”ⁱⁱⁱ. O que quere sinalar Carlos Losilla é a importancia que a paisaxe^iv ten en toda a obra de Bruno Dumont.

Pensemos en L´humanite, filme que, sen dúbida, garda unha estreita relación con Hors Satan. Case ao comezo da obra vemos ao personaxe de Pharaon co seu rostro pegado e afundido na terra, no barro. Pharaon tropezou, si, mais non fai nada por erguerse. É máis, parece coma se atopásese cómodo tirado sobre a terra, tentando pegar a súa orella á terra para escoitar algo. Pero o que? Que ten que dicirlle a terra a Pharaon? Que mensaxe oculta ten que descifrar? Na película vemos en numerosas ocasións ao personaxe de Pharaon mirando cara ao horizonte, cara ao ceo. Recordemos a escena do horto. A cabeza de Pharaon saíndo de perfil de debaixo do encadre, pero coa vista fixa ao lonxe, coma se o personaxe acabase de recibir algún sinal. E pola decisión que toma ao final da película podemos dicir que algo sentiu.

No inicio de Hors Satan, Dumont xa nos mostra a este enigmático personaxe rezando de xeonllos, de costas a cámara mirando cara á o horizonte. Un plano que recorda moito aos cadros de Caspar Friederich, especialmente Muller fronte ao sol do poñente (1818). Aquí o encontro: Pharaon e “o tipo” de Hors Satan mostran unha devoción especial cara á paisaxe e a natureza. Así e todo, sería un erro pensar que os personaxes de Bruno Dumont miran cara ao horizonte buscando unha resposta transcendental ou algunha axuda de Deus. Aínda que Dumont xogue desde La vie de Jésus (1998) cos referentes bíblicos cristiáns, non o fai porque crea que a salvación do ser humano estea en mans de Deus. Todo o contrario. Para Dumont a relixión é un opio e unha forma de enaxenación que hai que deixar atrás, algo que queda bastante claro na súa polémica película anterior: Hadewijch. Con todo, o cineasta francés non está a facer unha invitación ao ateísmo. Para Dumont o ser humano é espiritual por natureza. Para entender o que experimentan e buscan estes personaxes cando contemplan a paisaxe, sería bo tomar prestado o concepto do sublime de Kant da Crítica do Xuízo: “O sublime da paisaxe permítenos descubrir no noso interior unha facultade de resistencia”. Porque o sublime, ao contrario que o belo, hai que buscalo no interior. Un movemento do espírito provocado pola sensación de infindo que permite aos personaxes atopar a forza para actuar. A contemplación sublime da paisaxe acaba tendo para estes homes, ao igual que na obra de Caspar Friederich, o misticismo propio dun oráculo.

A idea de Bruno Dumont é que mentres a relixión tradicional disólvese, a natureza, a paisaxe, proporciónannos unha experiencia espiritual de gran fondura se sabemos mirala.

O milagre

A escena capital de Ordet era a resurrección de Inger, producida despois de que Johannes, fronte ó cadaleito que contén o cadáver, pregunte: “Algún de vós rogáchedes a Deus para que nos devolva a Inger? Por que non hai entre os crentes ningúen que crea?”. A súa sobriña colleralle a man e “a palabra” seralle dada, e, finalmente, o milagre da resurrección terá lugar fronte aos incrédulos ollos daqueles que dicían crer. En Luz Silenciosa (2007) do mexicano Carlos Reygadas, a resurrección de Esther prodúcese despois de que a amante do seu marido, Marianne, bíquea nos beizos. Se en Ordet o milagre producíase grazas á fe e a intervención dun Deus superior, na Luz Silenciosa Reygadas propúñase mostrarnos “que o milagre non fose vontade dun ser superior, senón que saíse do propio amor”. “O meu filme é sobre o amor e non sobre a fe”^v, sentenza Reygadas.

En Hors Satan tamén hai un milagre, pero este non se produce por ningunha intervención divina, nin por amor. É un milagre secularizado, aínda que místico. Escribía Jean-Marc Besse que a paisaxe é o acontecemento do horizonte^vi, querendo expresar con isto que hai unha parte invisible que reside en todo o visible. A paisaxe e a natureza en Hors Satan son os que fan posible o milagre. Quizabes, logo, podamos entender esa devoción pola natureza, esas olladas cara ao horizonte. Hai unha intuición supra sensible na contemplación da paisaxe. A idea de Dumont é que mentres a relixión tradicional disólvese, a natureza, a paisaxe, proporciónannos unha experiencia espiritual de gran fondura se sabemos mirala. O aspecto da natureza é devoto, como a figura de Cristo, afirmaba Emerson.

Parafraseando a Barthes^vii podemos, logo, dicir que a paisaxe pode ser unha experiencia materialista do relixioso e o suxeito que o experimenta ser completamente ateo. Pharaon ou o ermitaño de Hors Satan atopan na contemplación da paisaxe unha catarse do espírito (Schopenhauer). Pharaon acada a certeza necesaria para realizar o seu particular sacrificio pola humanidade e o tipo de Hors Satan atopa a forza e a fe necesaria na súa loita contra o mal. Pero para percibir o que transmite a paisaxe fai falla recollemento, obstinación e pausa. Algo do que sen dúbida fan gala ámbolos dous personaxes.

___________________