18.ª Mostra Internacional de Cinema Etnográfico: Seccións Oficiais
Porte de Clichy, de Sébastien Marziniak
Un ano máis, acompañamos ao Museo do Pobo Galego na celebración da MICE (Mostra Internacional de Cinema Etnográfico), cuxa décimo oitava edición transcorreu en Santiago de Compostela entre o 15 e o 21 de marzo de 2023. Como acostuma facer na súa vontade de expandir a experiencia dos asistentes, a mostra ofreceu este ano unha sección organizada en colaboración co MDOC (Festival Internacional de Documentário de Melgaço), así como un apartado formativo dirixido polo LAAV (Laboratorio de Antropoloxía Audiovisual) e focos específicos como a sección Impropias, dedicada exclusivamente ao cinema dirixido por mulleres.
Dende a revista, volvemos centrar a nosa crónica na Sección Oficial Internacional e na Sección Oficial Galega. A temática que vertebrou este ano a programación foi o concepto de ‘rururbanía’, que abrangue fenómenos ligados ao despoboamento e ao neorruralismo. Aspectos que non paran de gañar relevancia cando pensamos nas cifras de superpoboación mundial e no que iso supón para o urbanismo, en detrimento da cultura e da tradición por causa da influencia do mundo posmoderno capitalista ou nos desafíos que presenta o estado crítico do cambio climático. Observamos todo isto cunha visión post-COVID que nos fai máis sensibles e reflexivos a estas cuestións.
Na Sección Oficial Internacional atopamos sete filmes de varias nacionalidades que reflexionan sobre o comentado previamente, e que se poden colocar baixo dous paraugas. Un está máis relacionado coa proxección dun espazo urbano que se promete como social e con futuro para os seus habitantes, pero no que as inxustizas e os procesos do sistema que rexe a política rematan por arrasalo todo; o outro, exercita a recuperación da memoria e a loita pola preservación da tradición en zonas en proceso de despoboamento, ou mesmo de desaparición.
Dentro da primeira categoría está Porte de Clichy (2021), dirixida por Sébastien Marziniak, que leva a cámara para retratar o barrio homónimo situado nas aforas da cidade de París. A realidade arredor do Novo Palacio da Xustiza, erguido no 2018, non parece ter un impacto positivo para as persoas que agora non poden evitar ver a torre de 160 metros ideada polo galardoado arquitecto italiano Renzo Piano.
Pode ser unha familia acomodada vivindo nun edificio moderno, uns artistas mozos nunha construción haussmanniana ou inmigrantes sen papeis a compartir un diminuto cuarto: non parece que este símbolo proxecte algo de sentido no seu día a día, máis ben unha distorsión. Dentro do documental revélanse estes veciños, que aparentemente pouco teñen que ver os uns cos outros, logrando atopar unha rima nas súas vidas a través da observación. O cineasta instaura unha reflexión en base á beleza da arquitectura de Renzo, que segundo o lugar dende o que se mire pode ser apreciada. Así, preséntase un dos barrios ecolóxicos máis famosos de Europa, que acompañou o levantamento desta nova construción e que aspira a xerar unha proximidade coa natureza, de maneira familiar e tranquila, mediante un confort sonoro e visual que contrasta cos espazos onde conviven parte dos habitantes do barrio. Trátase dunha peza que contempla a paisaxe con retórica visual, visitando en ocasións á xustiza para tratar asuntos de extrema delicadeza humana e que parecen non ser atendidos, deixando en ruínas aquilo que a arte arquitectónica intentou falsamente engrandecer.
Aylesbury Estate, de Carlotta Berti
O filme que segue nesta secuencia do urbanismo é Aylesbury Estate (2020). Un rexistro documental dos últimos intentos dunha comunidade por salvar da especulación urbanística o complexo de edificios no que viven. Pasamos da banlieue parisina aos suburbs londinienses da man de Carlotta Berti e o seu equipo, para ver como unha loita de dezasete anos de duración remata por saír gañando, como expresa tristemente unha das veciñas.
A directora apóiase nunha personaxe en desaparición para fiar parte da historia. Un ex-traballador da demolición que axudou a configurar o propio barrio tirando abaixo as casas de xente que el coñecía persoalmente, e que agora se ve expropiado, xunto cos seus veciños, pola maquinaria da política e o trasfego de intereses. Mais tamén asiste ás diferentes asembleas e reunións cos representantes políticos para facer valer as peticións da comunidade. Dalgunha maneira, a peza serve tamén como reforzo a estas demandas, dotándoas de maior impacto, que é precisamente o que se busca nesta parte do proceso.
Na seguinte viaxe fílmica trasladámonos ao oeste de Rusia, ao carón do río Volga, ata unha cidade que foi símbolo do progreso soviético ao convertese en referente da produción automobilística do Lada, e que lembra hoxe á Detroit dos Estados Unidos. Tolyatti Adrift, que vén a dicir algo así como “Tolyatti á deriva”, segue á mocidade nesta vila que sofre a taxa máis alta de desemprego xuvenil do país.
Ao longo da historia, amósase a relación da xuventude local coa automoción, mentres acompañamos a un grupo de mozos que recuperan os Lada para poñelos a proba facendo drift na superficie dun Volga conxelado, en moitos casos arriscando as súas vidas. Ás veces hai pequenos raios de luz, representados por estudantes que marcharon ao estranxeiro con bolsas e explican a súa experiencia e os seus novos anhelos, mais todo queda imbuído da falta de opcións no mercado laboral e do empobrecemento da economía. É aí onde Laura Sisteró, que asina o filme, nos leva alternando cun delicado deseño de son entre a perda do pensamento ao volante e a tensión coa realidade e o sistema vixente.
Unha vez deixamos atrás esta distorsión e destrución urbana, camiñamos cara ao rural para observar se alí hai futuro. E, de novo, a xuventude parece ter un papel central, neste caso para preservar a tradición dos pastores de renos na tundra rusa. Detached é un filme que procura entender a situación á que chegaron os chukchis, pobo indíxena da zona ártica que semella non ter un sentido de continuidade nas súas vidas. A través de grandes angulares e planos contemplativos, asistimos ao seu día a día, rememorando a vida dun dos chukchis que retrata as preocupacións que os atormentan a todos.
Detached, de Vladimir Krikov
O filme ruso, dirixido por Vladimir Krikov, non dubida en comezar cunha reflexión sobre o suicidio do noso protagonista. Este profundo sentimento de perda vaise debullando a través de programas de radio nos que escoitamos o que algúns integrantes do pobo e estudosos teñen que dicir sobre a problemática, xa que o 79% dos suicidios acontecidos na zona son chukchis.
Porén, unha das conclusións que quizais nos ofrece esta peza é a necesidade de volver instalar escolas na tundra e un ecosistema que sexa atractivo para a mocidade. Algo que desapareceu co tempo e que levou a que os nenos chukchis teñan que marchar a internados lonxe das súas familias por longos períodos de tempo. Como comentan nun dos programas de radio, algúns destes mozos xa non queren volver a ese nomadismo tradicional que se lles antolla aburrido. Este distanciamento amósase na peza como un verdadeiro acontecemento, ao igual que cando regresan polas vacacións e axudan á familia na tempada do reno. Nesta última parte descubrimos a importancia do reno como animal sagrado que significa todo para os habitantes de Chukotka, e tamén o risco de que a falta de interese dos máis novos, ou mais ben a perda da capacidade de apreciar a beleza da súa cultura, poida levar á desaparición destas tradicións e saberes.
Tras esta reflexión sobre a importancia das xeracións futuras e as maneiras de preservar os coñecementos atávicos, saltamos aos vales andinos en Ecuador. En La primera puerta, o colectivo Super Cuy denuncia a situación de vulnerabilidade da poboación de Nabón ante unha posible inxerencia estranxeira con proxectos mineiros na zona, que afectarían de maneira drástica ao seu modo de vida, baseado principalmente na agricultura. O filme tamén presenta as dificultades de permanecer no rural e que os mozos sigan formando parte da comunidade.
Podemos comparar a situación coa de outros lugares coma Galiza, onde os obstáculos moitas veces superan o interese e mesmo o desexo dos habitantes por quedar no rural, debido á falta de servizos e oportunidades de traballo. Todo isto está presente nas conversas entre os mozos da película, que se animan entre eles a marchar e buscar novas oportunidades. Por outra banda, os maiores queren continuar a construír comunidade, que os mozos aprendan o traballo da terra e alegren as festividades.
Percibimos a importancia da colleita para estas comunidades cando se mostra como vertebra o día a día dos seus habitantes até ben entrada a noite, cando preparan todo nos patios para vendelo no mercado ao día seguinte. E isto leva á importancia das asembleas organizadas para oporse á minería, ante as concesións feitas en lugares como o Cerro El Mozo ou o val de Shincata.
Las colonias, de Luis Lazalde
Las colonias é un documental que observa dende dentro unha das comunidades menonitas de México. Luis Lazalde chega a esta historia a través do seu avó, que xa traballara con eles, e rexistra os seus costumes e vida cotiá, mentres explica a súa historia a través dalgúns documentos de arquivo.
Os menonitas chegaron a México arredor dos anos vinte do século pasado, maiormente dende Rusia e Canadá. Na película explican que esta comunidade concreta marchou de Canadá por causa de cambios no sistema educativo, e emigraron cara ao sur. A gandería é central para a súa subsistencia, dedicándose esencialmente á venda de produtos lácteos. Con este pano de fondo, mergullámonos nunha exploración sobre a fe destas comunidades a través de pequenos extractos de entrevistas, mentres se retratan as súas crenzas nos espazos relixiosos e cotiás. Dalgún xeito, reivindícase o seu papel dentro do ecosistema mexicano polo coñecemento que teñen do campo e polo seu labor gandeiro, en contraposición á industrialización do país.
Dentro desta Sección Oficial tamén se amosou a importancia dos traballos de artesanía dentro das cidades italianas, un país con múltiples talleres que se manteñen dende a Idade Media. En I Nostri Giorni, de Gisela Pérez, asistimos a través de bloques narrativos diferentes a obradoiros relacionados coa moda, a escultura de madeira, a produción de cerámica e outro tipo de negocios familiares como a venda no mercado ou nas tendas de tecnoloxía.
Despois de amosarnos o día a día de varios artesáns e traballadores, observamos unhas concentracións fronte a un espazo de traballo que reza pola asociación da artesanía perante a intención de intervir o lugar por parte das autoridades. Hai unha forte mensaxe no referente aos espazos autoxestionados que teñen que loitar contra un estado que só se interesa por grandes empresas, que acostuman contaminar e non se interesan por estruturas de traballo xustas, mentres eles non reciben axudas para facer fronte a facturas xigantes de gas ou calquera outra clase de dificultades.
Con esta última historia rematamos a crónica da primeira parte do festival e pasamos á Sección Oficial Galega, na que atopamos catro filmes con narrativas diversas que teñen como punto de ancoraxe a terra matria.
I Nostri Giorni, de Gisela Pérez
O primeiro filme do que imos falar é Al otro lado del mar, unha composición de cartas fílmicas ao longo de varios anos intercambiadas entre Eloy Domínguez Serén e Samuel Moreno Álvarez, un na Galiza e outro en Colombia. Ao longo do filme, preguntámonos se hai unha intencionalidade inconsciente por afastarse daquilo que lles é familiar a ámbolos dous cineastas. Dun lado, Eloy rememora a súa estancia no Ártico; do outro, Samuel dialoga dende a corentena sobre unha visita a un lugar que tiña unha alta taxa de contaxio.
Dende esta distancia, Eloy describe e amosa diferentes historias, que sentimos como unha liberación persoal, mais sen chegar a descubrir que é aquilo que o apresa. Con Samuel, a nosa memoria non se esforza por retroceder moito no tempo para palpar ese illamento físico dos seres queridos baixo o mesmo teito, que dalgunha maneira serviu para revisarnos a nós mesmos.
O feito de cartearse filmicamente é unha práctica fermosa que teñen exercido grandes cineastas, e sempre atopamos elementos que forman aliteracións, rimas e antíteses. Algunhas das que descubrimos aquí refiren a mostras visuais da ventá como pantalla, os recursos das imaxes perdidas que recuperan nesta conversa íntima, o distanciamento, a liberación do corpo, a familia e a casa como proxecto do momento que despide o filme.
O fogar é sempre unha temática á que volver dentro da filmografía dos cineastas independentes e experimentais, tanto pola proximidade como pola maneira na que perfila o carácter e a visión das artistas. Malgrat, curta de Santi Teijelo, revisita a casa da avoa que tanto marcou un momento da súa infancia e adolescencia e que agora está á venta.
Cada minuto resulta unha homenaxe a esta figura que atravesa a España das nosas xeracións coma un piar incontestable. A través de imaxes de arquivo, conversas por videochamada e escenificacións no lugar, descríbense aqueles anos e a súa importancia. A casa coma un ser habitado ao que tamén se reaviva coa proxección dos vídeos nos mesmos espazos nos que foron gravados, traendo os espíritos daqueles anos ao presente.
Na reconstrución dos espazos tamén se aventura a peza de Sara Traba, A festa do emigrante, que viaxa até as terras arcuenses en Portugal, para coñecer a celebración que se fai cada ano no adro da igrexa de Extremo. Este é un proxecto xurdido da colaboración entre a Universidade do Minho e o equipo da Unidade de Arqueologia onde está Rebeca Blanco-Rotea, cunha achega máis técnica, e o grupo Síncrisis da Universidade de Compostela, onde atopamos a Sara Traba como realizadora. A peza toma como guía as palabras da veciñanza, somerxéndonos nunha viaxe a través da paisaxe e da tradición, onde os fortes de Brangandelo e Pereira teñen unha relevancia histórica pola súa conservación, sendo protagonistas das guerras da Restauração no século XVII. Grazas aos planos de dron podemos apreciar como delinea a paisaxe da montaña, valorando así este fito de gran relevancia na Península Ibérica.
Por último, chegamos á curta Tatuado nos ollos levamos o pouso, de Diana Toucedo, que destila unha forte expresividade relacionada coa imaxe de maneira poética. Coa música de corte vernáculo a cargo de BFlecha, mais continuando coa experimentalidade, as imaxes das mariscadoras de San Xoán de Redondela hipnotízannos mentres as escoitamos, ás veces lonxe, ás veces preto, falando sobre o seu día a día, as dificultades persoais e profesionais de cada unha e a súa realidade como colectivo.
A cinta caracterízase por unha marca autoral latente ao conxugar a música xa comentada cos versos e palabras que dotan dunha segunda lectura ás imaxes e que van liberando ao documental ao salpicar a pantalla, acompañadas das ilustracións de Mariona Domènech, xerando unha capa nova e rompendo o tempo do filme. Case media hora que nos achega á realidade das costas galegas en mans de especialistas como as mariscadoras, e cun pequeno capítulo tamén para os pescadores, onde se fala da importancia de traballar a terra, mais tamén das persoas que o fan, ante a beleza da costa que esixe un sacrificio que se deixa notar no analóxico.
Tatutado nos ollos levamos o pouso, de Diana Toucedo
